Müstezat Nedir Müstezad Düzeni ve Nazım Şekli

Müstezad – Müstezat-  Nedir Müstezad Düzeni ve Nazım Şekli

Osmanlıca yazılışı:  Müstezad : مستزاد 

Müstezad kelimesi Arapça kökenlidir. Arapçada ziyade edilmiş, artırılmış, manasında kelimeler türetilen (  zyd ) kökünden gelir. Dolayısı ile Arapçada arttı anlamına gelen zâda filinin  istifˁāl vezni mefˁuludur. [1] Bu nedenle ziyade, ziyad, müstezad , zaid, kelimeleri ile anlamca alakalıdır.

Müstezad kelimesinin sözlüklerdeki anlamları: ziyade sözcüğü ile alakalı olarak artmış, çoğalmış, ilave edilmiş manalarına gelir.

EDEBİYATTA MÜSTEZAD

Müstezad kelimesi sözlüklerdeki artmış, çoğalmış anlamı ile alakalı olarak terim bir anlam da kazanmıştır. Edebiyatta müstezad divan şiirinde her mısraına bir ayak eklenerek arttırılmış bir nazım şeklinin adıdır.

Aruz kalıplarından " Bahr-i recez" denilen vezin ile  ( genellikle Mef’ulü mefâîlü mefâîlü faûlün)  yazılmış bir manzumeye yazılmış (Mef'ûlü faûlün) veznine denk parça ilâvesi ile ziyadeli mısra eklenmesi ile oluşan manzumelere – şiir biçimlerine- müstezad denir.  

Müstezadlar aslında Mef'ulü mefâîlü mefâîlü faûlün gibi Bahri recez kalıpları ile yazılmış bir gazelin her bir mısrasına Mef'ûlü faûlün şeklinde bir dize ilave edilerek oluşturulan bir manzume biçimidir. Başka bir deyişle  genellikle Mef'ulü mefâîlü mefâîlü faûlün kalıbında yazılmış bir gazelin mısralarından sonra Mef'ûlü faûlün ölçüsünde bir dize ilavesi ile yapılır.

Müstezadlar genellikle gazele kısa dizeler ialvesi ile yapılır. Buna rağmen bu kesin bir kural değildir ve Kaside, rubai veya kıtların da ziyadeli şekilleri yapılmıştır.

Müstezadalar ziyade mısralar ile yapılırken  ziyade – kısa- mısraların uzun mısralardan anlamca alakalı olması önemlidir. Uzun mısralar ile arttırılmış kısa mısraların anlamca alakalı olmaması büyük kusur kabul edilir.

Ziyade Mısra: Müstezad yapılmış bir gazelin Mef'ûlü faûlün veznindeki arttırılmış kısa mısrasına ise ziyade mısra denilir.

Müstezadların Konuları

Müstezadların konuları genellikle gazelin dizelerine ziyade dizeler eklenerek yapıldıkları için müstezatların konuları gazel ile aynı ve benzer konulardadır. Yani müstezatlarda aşk, eğlence, doğa, içki, meclis, şarap konuları öne çıkmaktadır. Eğer bir müstezad  kıta veya rubaiden arttırılmış ise bu defa da kıta ve rubainin konuları ile ilişkili konularda olmalıdır.

Müstezadların Çeşitleri  :

Müstezatlar uzun veya kısa mısralarının tekrar edilip edilmemesi ile ilgili olarak iki türlüdür.

Mütekerrir Müstezâd: Uzun veya ziyade mısrası olduğu gibi tekrar edilen müstezad

Müdevver Müstezâd:  Ziyâde mısrası uzun mısraların başında tekrarlanan müstezâd

Divan şairleri de müstezad nazım şekline önem vermiş olsalar da özellikle Servet-i Funun devrinde müstezad nazım şekli bir hayli öne çıkarılmış, Tevfik Fikret, Cenap Şahabeddin gibi şairler bu türde çok sayıda şiirler yazmışlardır. Serveti Fununcular  daha ziyade serbest Müstezad adını verdikleri bu nazım şeklinde divan şairlerinin ölçü , kafiye düzeni ve ahenk gibi kalıpsal kaidelerine çok fazla uymayarak özellikle mana bakımından önemsedikleri müstezatlar yazdılar.

Müstezadın kafiye düzeni :

Kısa mısraları ziyadeleri parantez içinde gösterdiğimizde müstezadların kafiye şemaları aşağıdaki gibi dört türlüdür .

1. a(a) a(a); b(b) a(a); c(c) a(a)

2. a(a) a(a); x(x) a(a); x(x) a(a)
3. a(b) a(b); c(c) a(b); d(d) a(b)

 4. a(b) a(b); x(x) a(b); x(x) a(b)

Aşağıdaki Müstezadı kısa ve uzun dizlerindeki kafiye ve vezin açısından inceleyelim :

Çarhı feleğin biz nesine aldanı sandık  ( a)
Gafletden uyandık ( a)
Bakdık yaramaz bizlere andan ki dolandık ( a)
Bir dem oyalandık  ( a)

Çıkmağa gönül bulmadı yol düşdü hatabe ( b)
Ol cam-ı şaraba ( x)
Şem'a gibi kuşe-i meyhanede yandık (a)
Gafletden uyandık ( a)

Göz açdı gönül gördü gözü dehri hayaldir ( c)
Encam ı zevaldir (x)
Vaz geçdik eğer var ise rengine boyandık (a)
AUatia dayandık ( a)

Bir katre idik aşkıla deryasına erdik ( d)
Gün zerreye girdik ( x)
Ol baharın selleri tek gerçi bulandık (a)
Çaylarla dolandık  ( a)

Divane isek Arifi ol şüha ki bendiz ( e)
Zülfünde kemendiz  ( x)
Zencir kırılup dar-i şifadan mı boşandık ( a)
Tekrarı kuşandık  ( a)                                              KÜTAHYALI ÂRİFÎ

Uzun dizeler: mefulü i mefaiilü i mefailü / feulün

Ziyade dizeler : mefulü/ feulün