Özne-yüklem Uyumsuzluğu ve Uyumu

Özne-yüklem uyumu

Türkçe bir cümlede özne ile yüklem; şahıs (kişi), tekillik-çoğulluk ve olumlu-olumsuzluk yönünden uyumlu olmalarıdır. Aksi takdirde özne ve yüklemin uyumsuzluğu yüzünden anlatım bozukluğu, anlam karmaşası ve gramer açısından diğer bozukluklar ortaya çıkacaktır. 

Şahıs yönünden Özne-yüklem uyumu

Gramer bakımından kurallara uygun bir cümlede özne ve yüklem şahıs yönünden uyumlu olmalıdır. Yani yüklemdeki şahıs eki ile özne, kişi bakımından uyumlu olmalıdır. Türkçedeki şahıs ekleri -m, -im, -n, -in, -sin, -k, -iz, -niz, -iniz, -siniz, -ler ve -sinler'dir. Bunlar büyük ve küçük ünlü uyumlarına uyacak şekilde değişiklik gösterirler:

• (Ben) yarın okula gideceğ (im) (1. tekil şahıs)
• Sen neden bizimle gelmiyor(sun) ? (2. tekil şahıs)
• Hasan bu semtin en çalışkan öğrencisi (dir). (3. tekil şahıs. -dır ek-fiildir.)
• Biz bu semtin eski ailelerindeniz. (1. çoğul şahıs)
• Siz lütfen dışarıda bekleyin(iz). (2. çoğul şahıs)
• Seyirciler koltuklarına yerleşti ( ler). (3. çoğul şahıs)
• "Ali ve Ayşe, balkonda oturuyorlar."

Verilen örneklerde özneler ile ekler şahıs yönlerinden uyumludur.

 

Tekillik-çoğulluk yönünden

Türkçe bir cümlede özne tekil ise yüklemi de tekil, özne çoğul ise yüklem de çoğul olur. Ancak bu kural her zaman geçerli değildir.  Öznenin çoğul olduğu durumlarda yüklem tekil olabilir.

• Eşya yere yuvarlandı. ( öznetekil- yüklem tekil)
• Eşyalar yere yuvarlandı. ( özne çoğul- yüklem tekil)
• Öğrenciler ödevlerini teslim ettiler. (çoğul-çoğul)
• Öğrenciler ödevini teslim etti. ( özne çoğul-  yüklem tekil)

Tekillik-çoğulluk uyumu her cümlede bulunmaz.  öznesi hayvan, bitki,  cansız maddeler ve soyut kavramlar olan “ öznesi insan olmayan" cümlelerde yüklem "genellikle" tekildir:

• Örümcekler ile karıncalar her yeri kaplamıştı. ( özne çoğul-  yüklem tekil)
• Komşunun kedileri fare kovalıyordu. ( özne çoğul-  yüklem tekil)
• Sınav sonuçları elimize ulaştı. ( özne çoğul-  yüklem tekil)

 

Edebî sanatların kullanıldığı cümlelerde yüklem çoğul olabilir. *Öznenin bitki, hayvan cinsinden çoğul olduğu cümlelerde kişileştirme teşhis ve intak sanatı varsa yüklem çoğul olabilir.

• Aşiyandaki bülbüller dallarla söyleşiyorlar. ( özne çoğul-  yüklem çoğul)
• Eşcar-ı bağ hırka-ı tecride girdiler. ( özne tekil-  yüklem çoğul)

 

Özneyi oluşturan varlıklar sayı olarak belirtilmişse, sayılarla belirtilmiş öznelerin bulunduğu cümlelerde yüklem "genellikle" tekil olur:

• Toplantıya on bir öğrenci katıldı.
• Dün gece iki kişi seni sordu.
• Bin atlı akınlarda çocuklar gibi şendik

Cümlede belirtilen eylem "toplu halde" yapılmışsa yüklem "genellikle" tekil olur:

• İşçiler son zamları protesto etmek için miting düzenledi
• Mahkûmlar açlık grevine girdi.
• Hekes adliye binasının önünde bir araya geldi.

Eylem daha iyi belir­tilmek istenirse  toplu halde yapılan eylemlerde yüklem de çoğul olabilir

• * "İki asker gün boyu nöbet tuttular."
• * "İki asker gün boyu nöbet tuttu"
• * " Üç arkadaş uzun süre kavga ettiler."

 

Ancak eylem şahıslar tarafından "tek tek " yapılmışsa yüklem "genellikle" çoğul olur:

• Askerler ayakkabılarını tek tek giyiyorlardı.
• Öğrenciler sıraları taşıdı

Özne,  "herkes, hepsi, hiçbiri, bazısı, bazıları, hiçbiri, kimse, pek çoğu, birazı..." gibi belgisiz zamirlerden oluşuyorsa yüklem "genellikle" tekil olur:

• Hepsi onu tanımıyordu.
• Herkes hizaya girsin
• Kimse ödevini yapmamış.

Belgisiz sıfat olan çoğul isimler özne olursa yüklem tekil olur:

• Bazı öğrenciler o gün oku­la gelmemişti."
• "Kimi çocuklar verilen ödevi yapmaz.  

 

Olumluluk-olumsuzluk yönünden

Türkçede özne olarak kullanılan bazı sözcükler sürekli olarak olumlu, bazı sözcükler ise sürekli olarak olumsuz anlam taşır. Bu nedenle olumlu öz olumlu ise yüklem de olumlu, özne olumsuz ise yüklem de olumsuz olmalıdır. Aksi takdirde olumlu ve olumsuzluk yönünden anlatım bakımından bozukluklar ortaya çıkar ve cümle gramer açısından hatalı hâle gelir.

Öznenin "herkes, hepsi, tümü" gibi sözcüklerden oluştuğu cümlelerde yüklem olumsuz olursa, anlamda bozukluk ve anlamda karmaşa ortay çıkar.

• Herkes törene katılmadı ( anlatım bozuk özne ve yüklem uyumsuz)
• Törene herkes katıldı  
• "Yarın hepsi gelmez." ( anlatım bozuk özne ve yüklem uyumsuz)[1]

Aynı özneye bağlanmaları mümkün olmayan cümlelerin uyumsuz bir özneyi ortak olarak kullanmaları olumluluk-olumsuzlukla ilgili özne-yüklem uyumsuzluğunu ortaya çıkarabilir.

 

• "Kimse,zorluğu anlamıyor ; bir an önce gitmek istiyor."
• "Kimse .... zorluğu anlamıyor " (Doğru)
• "Kimse .... bir an önce gitmek istiyor " (Yanlış)

 

• Kimse,zorluğu anlamıyor ;  ( herkes )  bir an önce gitmek istiyor."
• "Hepsi, Suriyelilerin  yardıma muhtaç olduğunu biliyor; ancak hiçbir şey yapmıyor."
• Hepsi,….Suriyelilerin  yardıma muhtaç olduğunu biliyor
• Hepsi,….ancak hiçbir şey yapmıyor."

 

Örnek Soru: (2002)

Hiç kimse ona gerçeği anlatmamış;  onu yalan yanlış sözlerle oyalamıştı.

Bu cümledeki anlatım bozukluğu aşağıdaki değişiklik­lerden hangisiyle giderilebilir?

• A)   "gerçeği" yerine "doğruyu" sözcüğü getirilerek
• B)   "anlatmamış"tan sonra "herkes" sözcüğü getirilerek
• C)   "anlatmamış" yerine "söylememiş" sözcüğü getirilerek
• D)   "onu" sözcüğü atılarak
• E)   "oyalamıştı" yerine "kandırmıştı" sözcüğü getirilerek

 

Örnek Soru: (1993-ÖSS)

Türkçede, bir cümlenin öznesi, birinci ve üçüncü tekil kişi­den oluşuyorsa, yüklemi birinci çoğul kişi olur.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bu kurala uymamak­tan kaynaklanan bir bozukluk vardır?

• A)   Ben onunla ilk kez sizin evde karşılaştım.
• B)   O filmi seninle birlikte izlemiştik sanırım.
• C)   Son durağa geldiğimizde, otobüste bir ben bir de o yaşlı adam kalmıştı.
• D)   O, ağabeyinle aynı lisede okumuştu.
• E)   Hatırlarsan,  geçen sene bugünlerde sen,   ben ve kardeşim denize giriyorduk.

Cevap: C

 

Örnek Soru: (1998-ÖSS)

Türkçede bir cümlenin öznesi, birinci ve üçüncü tekil kişi­den oluşuyorsa, yüklemi birinci çoğul kişi olur.

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bu kurala uymamak­tan kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır?

• A)   O akşam ben kendi odama, Fatma da kendi odasına çekilmişti.
• B)   Teyzemlerin yeni evlerine taşınmasından sonra siz bu eve yerleştiniz.
• C)   Havalar böyle giderse bir süre daha kahvaltımızı bal­konda yapabileceğiz.
• D)   Ben de bir tabak alıp sofraya oturayım.
• E)    Babasıyla annesi, bu evi üç yılda zar zor yaptırabildiler.

Cevap: A

 

[1] https://edebiyatforum.com/anlatim-bozukluklari-konu-anlatimi/ozne-yuklem-uyumsuzlugu.html