Pây Nedir Sevgilinin Ayak Toprağı Pâ ve Hâk-i Pay

Pâ - Pay Nedir Hâk-i Pay Sevgilinin Ayak Toprağı  

Osmanlıca yazılışı:  pây : پای.

Pâ Ayak Pây Kökeni Anlamları 

Pâ- Pay sözcüğü Farsça kökenlidir ve ayak anlamına gelir. Pâ veya pây sözcüğü  Farsça’nın Pehlevice veya Partca dönemlerinden beri vardır.  Pehlevice veya Partca  pāi veya pād "ayak" sözcüğünden türeyen payādak veya padātak  ve piyade sözcükleri de pâ veya pai sözcüklerine dayanır.Sözlüklerde " ayak, kadem " anlamları ile açıklanır.  Pây sözcüğü ile ayağı, dibi altı anlamlarında bir çok terkip ve tamlama kurulmuştur.  ( bkz piyade ) 

·         Pây- endaz, ayak atan,  

·         pây-i draht : ağaç dibi.

·         pây-i hum : küp dibi.

·         pây-i hum-i mey : şarap küpünün ayağı, dibi.

·         pây-i dâr : darağacının dibi.

·         pây-i semend : at ayağı.

·         pây-i tarab : şenliğin, eğlencenin ayağı.

Ayak – pâ divan şiirinde gerçek anlamı ile sevgilinin ayağı anlamında karşımıza sık sık çıkar.Ancak divan şiirinde sevgilinin ayağı sevgilinin güzelliklerini ortaya çıkaran bir nesne olarak değil, sevgilinin bastığı toprak, ayağının değdiği yerler olarak karşımıza çıkar.  Sevgili ayaklarından ziyade ayaklarının bastığı yerleri yüceltmesi arka planda ise ne kadar yüce olduğu izlenimini yaratır. Sevgikinin bastığı toprak  “hâk-i pây”dır.

Eski edebiyatta toprak her ne kadar anâsır-ı erba‘dan (dört temel unsur), biri ise de sevgilin bastığı toprak olması ile de daha da bir yücelir.   Sevgilinin ayağının bastığı toprak, hâk-i pây olmak hayali divan şairlerinin sık sık kullandıkları bir imgedir. Şair sevgili dışında memduhunun da ayak toprağı olmak diler. Çünkü sevgili toprak yerine onun üzerine basmış olacak, âşık da yücelmiş olacaktır.

Ulaşılamayan sevgilinin ayakları altında yer ile yeksan olmak ve ayak toprağı haline gelmek aşık için onur olur.  Çünkü âşık sevgilisinin ayaklarına kapanarak yer ile yeksan - “hâk ile yeksân- olabilmeyi umar.  Âşığın en mühim umutlarından biri sevgilinin ayağının toprağına yüzünü sürmek ve ona yalvarabilmek ihtimaline kavuşmaktır. Çünkü sevgilin ayağı altına toprak olmak, ayak toprağına yüz sürmek, âşık için sevgiliye bir çeşit kavuşmadır. Onun ayaklarına kapanmak, ayak toprağına yüz sürmek  aşık için bir şereftir.

Kara toprak anlamına gelen “Hâk-i siyâh” tevazu ve kibirden uzak olmayı da ifade eder.  Sevgilinin ayakların bastığı kapı eşiği,  sevgilinin ayaklarının en çok bastığı sevgilinin evinin, köyünün,  mahallesinin etrafı yani hâk-i kûyu âşık için en kutsal mekânlar ve topraklarıdır. Âşık, sevgilinin gezdiği yerleri, bastığı toprakları kutsal sayıp, yere kapanır. Sevgilin hâk-i pâyine yüz sürer. Sevgilinin ayak toprağını gözüne sürme yapar. Sevgilinin olduğu yerin toprağı cennetten daha makbul kabul edilir.

Heman bir ben sanırdım kamet-i dildara dildade
Meğer payına duşmuş sayesi de olmuş üftade    Hisâlî

Dil çekse n’ola cân ü teni hâk-i kûyuna
Hâr ü has ilter anda ki kuş âşyân tutar (Fuzûlî)

Gönül, senin olduğu mahalin toprağını canı çekse ne olacak ; oraya kuşlar çer çöp getirip, o mahale  yuva yapar.

Hâk-i kûyun var iken cennet anılmak sanemâ
Şuna benzer ki teyemmüm edeler su olıcak     (Necâti)

Ey put- büt-i sanem-  ( güzel sevgili) senin olduğun yerin toprağı varken cennetten söz etmek, su varken- toprakla - teyemmüm etmeye benzer.

Dirligümde kılmadum hod hâk-i pâyun kesbini
Öldügümde basasın bârî kadem sin üstine     (Mesîhî)

Diriliğimde – canım sağ iken - ayağının tozuna yüz sürme emelime ulaşamadım Bari öldüğümde mezarım üzerine ayak bas da ruhum huzura kavuşsun .”

Hâk‑i pâyuna yüzin sürmek içün şems ü kamer
Ser‑i kûyuna gelür şâm u seher döne döne     (Mihrî )

Ay ve güneş, ayağının toprağına yüzünü sürmek için sabah akşam döne döne senin mahallenin başına gelir gider.

Ayagın topragına cân verse sultânlar ne gam
Nice şehler hâk ediptir Âb-ı Hayvân hasreti (Ahmet Paşa)

Nice sultanlar, senin ayak toprağına yüz sürmek uğruna can verse ne gamdır. Nice hükümdarlar Ölümsüzlük suyuna kavuşmak için toprak olmuştur.