Peştamal Keşan Dolayık ve Kültürü
Hamamda veya gündelik hayatta belden aşağısını örtmek için kuşanılan hamam da mahrem yerleri örtmek için Gündelik hayta ise çalışırken elbiselerin kirlenmemesi için belden itibaren sarılan dokuma bezdir. İpekli olan peştamallara ise Futa denir. İç Anadolu’da yapım şekli Doğu Karadeniz’dekilerden farklı olmasına rağmen aynı işlevlerde kullanılan giysiler peşli adı verilmektedir. Peşliler Bindallı ile giyilen ve belden aşağı takılan yünden örülen kilim dokuma teknikleri ile dokunan kilim motiflerine benzer motifler taşıyan bir önlük tipidir. Peştamalın diğer bir eşanlamlısı ise keşandır.
Peştamal Doğu Karadeniz bölgesi kadınlarının günümüzde bile kullandığı geleneksel giyim eşyası olup daha çok evli ve yaşlı bayanların kullanıldığı, bel örtüsü olarak da kullanılan ince çubuklu desenli başörtüsü veya giysi olarak dikkat çeker. Peştamal giyen kadınların yaşına, konumuna ve tercihlerine göre çeşitlenebilir. Örtü, alt koruyucu etek, başörtüsü, hamam kıyafeti omuz atkısı vb şekillerde kullanılabilir.
Karadenizli kadının simgesi olan peştemal, Dolay Peştemal (bele dolanan) ve Baş Peştemalı olarak iki ana gruba ayrılır. Bunun yanı sıra renk, biçim ve yapımları bakımlarından da peştamalların çeşitleri vardır.
Makaslı Peştemal: Başa örtülen büyükçe bir örtüdür. Bir metre eninde, bir yetmiş metre boyundadır. Evli ve yaşlı bayanların kullanıldığı, bel örtüsü olarak da kullanılan ince çubuklu desenli başörtüsüdür. Püsküllü ve delikli peştamal: Daha çok genç kızlar ve genç kadınlar kullandığı peştamallardır.
Kara peştemal: Genellikle yaşlıların kullandığı, kenarları kırmızı kara peştamal cinsidir.
Dolaylık: Eni 1,30 boyu 80 cm olan ve bele sarılan bir örtüdür. İki renkli ve geniş paftalı olarak dokunur. Bele dolandığı için dolaylık adın almıştır. Çeşitli yörelerde dolay peştamal olarak adlandırılan bu tür, genellikle çizgili, desenli, pamuklu dokumalardır. Tarlada, bahçede, evde, pazarda önlük olarak kullanılır.
Karadeniz yöresinde başörtüsü ve iş önlüğü olarak kullanılan Keşan ve peştamalın hangi tarihten beri, nerelerde dokunduğu kesin olarak bilinmemektedir.
İpekli olan peştamallara Fota, Futa denilmektedir. Fota, Peştemal, Dolaylık, köylerde yaşlı, genç tüm kadınlar tarafından giyilirken, şehirde sadece yaşlı kadınlar tarafından giyilmekteydi. Peştamal rengi aynı zamanda takan kadının mensup olduğu bölgeyi de simgelemekteydi. Çünkü Karadeniz’in değişik yörelerinde üretilen peştamalların renk ve desen tercihleri yöreye göre farklılık gösteriyordu.
Peştamal, Türkçeye Farsçadan girmiş bir sözcüktür.[1] Doğu Karadeniz bölgesinde feretiko adı verilen bu peştamallar eskiden evlerde kadınların yerel tezgâhlarında dokunurdu. Bu tip peştamallar el tezgâhlarında tarlada ekilen kenevirin dokunması suretiyle kadınlar tarafından üretilmekteydi.[2]
Peştemal tezgâhına
Canum çıkayi canum
Gideceğum gocaya
Oturacagum hanum
Peştemal tezgahına
Çok eyüdür rahatum
Ben bekar duracağum
Evlenir olmam hatun
Peştamal, keten ya da pamuk ipliğinden dokunan çok renkli çubuklu desenli bir dokumadır. Boyu bir metreden uzun eni 75-80cm kadardır. Günümüzde daha çok Karadeniz yöresinde kadınların gündelik giysilerinin bir parçası olarak kullanılan peştamallar artık daha ziyade hamamlarda kullanılan göbekten aşağıya bağlanan ince bir dokuma türü ve gereç olarak kullanılmaktadır. Anadolu da peştamalın birinci kullanılış biçimi hamam peştamalıdır.
Hamam için üretilen Peştamallar erkek ve kadın için üretilenler olarak ikiye ayrılır. Kadınlar göğüslerini kapatacak şekilde erkekler ise belden aşağı gelecek şekilde giyinirler. Bu bakımdan kadın ve erkek için üretilen peştamallar Farklı olarak üretilmektedir.
Önceleri Giresun’da da yaygın olarak dokunmakta olan peştamal bugün için sadece Trabzon, özellikle de Çarşıbaşı İlçesi’nin Kavaklı (Eski adı,Cera=Zera), Samsun, Taşlıtepe ve Serpil köylerinde kalmıştır.[3]
Günümüzde peştamal üretimi artık modern dokuma tezgâhlarında yapılmaktadır. Buna rağmen dokunan bu peştamallar geleneksel özelliklerden kopmamıştır. Modern tezgâhlarda üretilen peştamallar saf pamuk ipliğinin ikat tekniğiyle boyanmasıyla hazırlanan çözgü dört ana renkten oluşur. Çözgü hazırlandıktan sonra el tezgâhı üzerinde desen çubukları vasıtasıyla şekillendirilerek dokunur. [4]
Ülkemizde çok köklü bir geçmişe, geleneğe ve hala da devam eden kullanım alışkanlığına hitap eden peştamal üretimi Karadeniz’de halen sürdürülmektedir. Peştamal ve Keşanlar, Karadenizli becerikli usta ve kalfaların el emekleri ile dokunan, tam bir el sanatı haline gelmektedir. “Keşan ve peştamallar; zengin renk armonisi de taşımaktadırlar. Kendilerine has desenleri bulunmaktadır. Batik tarzı boyamadan kaynaklanan bu desenler, hiçbir kumaş ve dokuma-örme ürününde yoktur ve yapılamamaktadır. Keşan’a asıl özelliğini de bu desenler vermektedir”.[5]
“Çarşıbaşı Kaymakamlığı tarafından Keşan ve Peştamal El Dokumacılığı’nın desteklenmesi ve geliştirilmesi amacıyla 1997-1998 yıllarında iki proje hazırlanmış ve uygulanmıştır. Bu projelerle ekonomik destek sağlanarak 5 adet tezgâh satın alınmış bu tezgâhlarda 4 usta öğretici görevlendirilerek açılan kurslarda keşan dokumacılık sanatının kursiyerlere öğretilmesi sağlanmıştır.” [6]
Eskiden el yapımı olan peştamalların iki ucuna enlemesine sırma işlemeler de yapılır ve süslenirdi Tümüyle sırma işlemeli peştamalların de yapıldığı bilinmektedir. Bazı peştamallar ise, üstlerine beyitler yazılarak süslenirdi.
KAYNAKÇA
[1] https://tr.wikipedia.org/wiki/Pe%C5%9Ftemal
[2] https://tr.wikipedia.org/wiki/Pe%C5%9Ftemal
[3] https://www.gizemlikapi.com/trabzon/31696-trabzon-pestemal.html
[4] https://www.karalahana.com/karadeniz/kesan-nedir.htm
[5] https://www.karalahana.com/karadeniz/kesan-nedir.htm
[6] https://www.karalahana.com/karadeniz/kesan-nedir.htm
