Piste Nedir Şiirlerde Çam ve Şam Fıstığı

Osmanlıca yazılışı piste :  پسته

Piste-i handan: ağzı açık fıstık.

Piste Farsça kökenli bir sözcüktür. Eski devre ait sözlüklerde sadece fıstık anlamına gelir. Örneğin Lüğati Remzi’de “ Fıstık denilen meyve ve mahbubun dudağı” [1] şeklinde tarif edilir. Türkçede fıstık” , Arapça’da“fusta/futsu”, Farsça’da “piste”, Latince’de “pista-cia”

 Argoda ise güzel (kadın), iyi, hoş (insan), çok güzel (şey) manalarında da kullanılır. Fıstığın argodaki anlamı edebiyata da yansımış, eski edebiyatta sevgilinin dudağı, yeni devrilerde ise güzel kız, seksi kadın, dilber manalarında benzetme amaçlı ve mecazi anlamlarda kullanılmıştır. TDK’nın Deyimler ve Atasözleri Sözlüğü’nde fıstık;  “ fıstık gibi” “dolgun besili ve canlı, çok güzel, çekici kadın” şeklinde tarif edilir.

Kavrulmuş Antep veya şamfıstıklarının kabuğu biraz açık ve kabuğunun her iki tarafı pembe olduğu için [2] eski devrin insanları şamfıstıklarını dilberlerin dudağına benzetmişlerdir. Yer fıstıklarının ise ince belli olması, fıstığın dilberlere benzetilmesinin diğer bir nedenidir.

Nazik olur hubların bir nicesi

Ağzı piste boy uzun bel incesi    Kadı Burhaneddin

Eski edebiyatta dilberlerin leblerinin görünmeyecek kadar küçük olmasına çok değer verilmiz, dilberlerin ağızları ve lebleri şamfıstığı gibi çok dar ve küçük tasavvur edilmiştir. Dilberlerin ağzı Kadı Burhanedin’in bu beytinde tarif edildiği gibi lebleri çok az açık fıstığa benzetilmiştir.

Fıstık yerde ve ağaçlarda yetişen, meze olarak da kullanılan bir kuru yemiştir. Yerfıstığı, antepfıstığı, çamfıstığı, hintfıstığı gibi çeşitleri de bulunur. Antep, Maraş, Siirt, Osmaniye gibi yerlerde yetişen fıstık, İran’da da yetişmektedir.

Fıstık sözcüğü çeşitli türlerde kullanılan çerezleri de ifade edecek şekilde anlam genişlemesine de uğramıştır. Eski edebiyatta çerez ve kuru yemişlerin adı  nukl- nakl şeklinde ifade edilmiştir. ( bkz Mezeler Nukl- Nakl Şiir Dünyamızda Meze ve İçki Adabı)  Arapça kökenli bir kelime olan nukl- nakl  içkiyle yenilen yiyecek, çerez ve meze anlamına gelir.  [3] Eski devrin içki sofralarında mezelerin öenmli bir yeri vardır. Eski devrin insanları rakı ve şarabın yanında badem, fıstık ceviz gibi kuru yemişlerin yanında çeşitli tatlılar ve börekler yemeye önem vermişlerdir.

Bezm-i meyde nukle el sunmaz heman ancak Nedim

Dilberin ünnâb-ı la’lin çeşm-i bâdâmın bilir         Nedim

Nedim’in beytinden bademin de meze olarak kullanıldığı anlaşılır.  

Nukl için rağbet eder piste vü badamlara   Ahmet Paşa

Sakiyâ nuklu tüketmek var mıdır bî nûş-u mey

Bezm-i rindândır bu ey nâdân-ı hâr yemlik değil.    Pertev 

Ey saki içki içmeden sofradaki mezeleri tüketmek var mıdır – Doğru bir şey midir bu?- Ey  cahil, bu rintler meclisidir, eşek yemliği değil.Pertev’in bu beytinde içki içmedikleri halde içenlerin sofralarına oturarak fıstıkları, bademleri, mezeleri yiyen otlakçılılara öfkelenilmektedir.

Âh lebün pistesinün şekkeri şükrin diyimez

Ger dili ola bu badem gözleri sekrin diyimez.  Kadı Burhaneddin

Hufe gözün içün şehâ bî-hâb gözlerüm

Piste lebün içün şehâ unnâb gözlerüm Kadı Burhaneddin

Ba’dedir lâ’lün lebin mestânedir nergislerin

Bezm-i hüsnün zinet etmiş piste bir badem iki. Necati

Geldi hat şûrdadur piste-i handânı henüz 

Mûrdan olmadı zâ’il şekeristânı henüz   Nabi

Lebi şamfıstığı çeşmânı sakız badamı

Kendi de Hazret-i Şah-ı  Resül’ün hem- namı [4]  Elmas- traş zade Hilmi

Fıstık halk ve âşık şiirinde de hem gerçek, hem benzetme amaçlı hem de sevgili dilber anlamlarında kullanılmıştır.

İki gelin yan yana

Ortadaki kaynana

Kaynananın nesi var

Fıstık gibi oğlu var

Ocak başında fıstık 

Lambayı yavaş kıstık 

Bu zamane gelinleri

Taze kavrulmuş fıstık[5]

KAYNAKÇA

 [1]https://remzi.cagdassozluk.com/buyuk-osmanlica-sozluk-madde-6447.htm

[2] A.T.Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, MEB, 1996, s. 401

[3]https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/edebiyat-terimleri-mazmunlar/mezeler-nukl-nakl-siir-dunyamizda-meze-ve-icki-adabi/63981

[4] A.T.Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, MEB, 1996, s. 401

[5]http://www.bilecikkulturturizm.gov.tr/bel-ge/1-56347/maniler.html