Portre

Geç Latince  protragere 

Fransızca:  protraire - portrait

İngilizcxe: portray

Almanc: “portrat”

Portre sözcüğü köken olarak Geç Latince ve Orta Çağ’da “yeniden üretmek” anlamına gelen “protraho” sözcüğünden [1]  gelmektedir. Portre sözcüğü Geç Latincede  “yeniden üretmek “ anlamına gelen protragere fiilinden türemiş bir kelime ve terimdir.  Bu sözcük Eski Fransızcaya "çizmek, resim yapmak" fiili olarak geçmiş,[2] daha sonra da Fransızcada “portrait”  sözcüğünün türemesine de neden olmuştur.  Portrait, sözcüğü Türkçeye portre şeklinde girmiştir.

Portre sözcüğü ilk kez resim ve heykel sanatlarında “bir fırça, keski, kalem, vb. ile bir kişiye benzetmek için çizilen görüntüsü”  anlamı ile anlaşılan insanın omuz üzeri, boyun ve baş kısımlarını tasvir eden resim ve heykel türü olarak anlaşılmıştır. Bu bakımdan portre;  resim ve heykel sanatlarında “bir kimsenin genellikle belden yukarısını gösteren fotoğraf ya da yağlıboya, suluboya vb. ile yapılmış resmi , “, “  “suret, resim, özellikle insan yüzü resmi  “, baş heykeli veya büstü olarak anlaşılmıştır.  

Edebiyatta Portre

Resim ve heykel sanatlarında kullanılan bu terim edebiyata ise sözcüklerle insanın dış ( fiziki) ve iç özelliklerini ( ruhi) resmetme, betimleme ( tasvir) anlamındadır. Portre, resimde ve heykel sanatında bir terim olarak ortaya çıksa da “ bir insan sûretinin ve ruhunun yazı ile fotoğraflanması”[3] anlamı ile edebiyata da girmiştir.

Portrenin resim ve heykel sanatlarından edebiyata da geçen bir terim olabilmesinin nedeni ise şudur.  Bir kişinin resmini, heykelini veya yazınsal olarak tasvirini yapmak ilk önce o kişinin fiziki ve ruhi özelliklerini soyut bir görüntü olarak zihinde tasarlanması gerekir. Ressam zihnindeki bu görüntüyü kalem, fırça ve boyalarla somut bir resim haline getirirken, heykelci ise bunu taş, mermer, alçı gibi maddelerle heykel haline getirir. Edebiyatçı ise zihnindeki bu soyut görüntüyü sözcüklerle somut haline getiren kişidir.

Edebi manada portre, insanların görünüşlerini, fiziki hallerini ve kişilik özelliklerini tasvir eden anlatı olarak anlaşılır. Bu nedenle edebi portre sözcüklerle insanı fiziki ve ruhsal yönleri ile tasvir etmek demektir. Portre düz yazı ve şiir şeklinde de olabileceği gibi sözlü ve yazılı olarak da yapılır.

Edebi manada porte tasvir ile doğrudan alakalıdır. Hatta sözcüklerle insanın dış ve karakteristik özelliklerini resmetmek anlamından hareket ettiğimizde tasvir ile aynı manaya gelmiş olur. Ancak portre neredeyse tamamen insana odaklı olduğundan tasvirin bir alt dalı şeklinde anlaşılır. Ama portre sözcüğü “bir kişinin hareketlerinin, davranışlarının, sesinin taklit edilmesi” veya bir kişinin fiziki veya ruhi olarak betimlendiği edebî kompozisyona da portre denilebilmektedir.  

Tasvir sözcüğü Arapça kökenlidir ve “bir şeyi bir yana doğru eğmek, o şeye yönelmek, bir şeyi kesmek” anlamlarındaki “savr “kökünden türemiştir. Bu nedenle de tasvir sözcüğü “bir şeye biçim vermek, bir şeyin resmini yapmak, bir şeyi ince ayrıntılarıyla anlatmak” demektir.[4]

Tasvir “roman, hikâye ve diğer edebî türlerde olayların geçtiği yerleri, kişileri ve eşyaları sözcüklerle resim çiziyor gibi anlatmak demektir. Tasvir, edebi türlerdeki anlatıcının gördüklerini ve zihninde tasavvur ettiklerini sözcüklerle aktarmasıdır. Bu noktadan hareketle portre kişilere ve karakterlere odaklı bir tasvirdir. Kişi tasvirleri veya portre birini unutmama ya da bir kimliği unutturmama arzusunun eseridir. Ancak portre ile ilişkili tasvirlerde zihinsel tasarımdan ziyade gerçeklik ve gözlem öne çıkmaktadır.  Çünkü gerek resimde gerek heykelde gerekse de edebiyatta gerçekte yaşamış bir kişinin portresini oluşturmak için gerçeğe ve gözleme bağlı olmak şartı ortaya çıkar.

Edebiyata portre unutulması istenmeyen bir kişinin fiziksel ve karakteristik özelliklerini anlatmak işidir. Kişinin dış görünüşüne yani fiziki özelliklerini tasvir etmeye odaklanan portre yazısı fiziki portre olarak adlandırılır.  Kişinin ruh ve iç dünyasını izaha odaklanan, portre türü ise ruhi portre olarak tanımlanır. (Biyografi Türleri Otobiyografi Monografi Portre Nedir.)

Fizikî portre; tasvirine odaklandığı gerçek kişiyi diğer insanlardan ayıran dış özellikleri ile betimler.  Bu nedenle fiziki portre daha ziyade dış gözleme dayanır.  Fiziki portrede kişinin, boyu, vücut yapısı, göbekli veya zayıf oluşu, saçları, yüz çizgileri vb önem kazanır.  Yazıya akseden o kişinin daha ziyade dış görünüşleri ile ilgili fiziki değerlendirmeler, benzetmeler, sıfatlar ve buna benzer gözleme dayalı şekilsel özellikler olmaktadır.

Ruhî portrede ise; hayali veya gerçek bir kişinin, duyguları, huyları, ahlak anlayışı, hissiyatı, alışkanlıkları, düşünceleri ve tüm bunların gözlem ve analiz yolu ile tahlili betimlemesi öne çıkar. Ruhi portre kişinin iç gözlemi demektir.  Onun ruhi özelliklerini ortaya koymak için bu yönlerini açığa çıkaran eylemlerine konuşmalarına vb örnek verilebilir. .

Fiziki ve ruhi portreler biyografi, anı, roman, öykü, tiyatro hatta şiirlerde dahi karşımıza çıkabilir. Olay yazılarındaki karakterler hayali bile olsa onların dış görünüşlerini ve karakteristik özelliklerini ortaya koymak için ruhi ve fiziki portreler çizmeye her vakit ihtiyaç çıkar. Böylece okuyucuları o kişiyi zihinlerinde canlandırabilmesine olanak sağlanmış olunur.

Portre, aynı zamanda biyografinin bir türüdür.  Gerçek ve tanınmış bir kişiyi ruhi ve fiziki yönleri ile tanıtmaya odaklı yazılara portre de [5]denir.  ( Biyografi Türleri Otobiyografi Monografi Portre Nedir.)

KAYNAKÇA 

[1] K. İskender, “Portre”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, C:III, İstanbul, Yapı- Endüstri Merkezi Yayınları, s. 1504

[2]https://www.etimolojiturkce.com/kelime/portre

[3] DENİZ GÖZDE AVCU, YENİ TÜRK EDEBİYATINDA PORTRE TÜRÜNÜN GELİŞİMİ, İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ, YÜKSEK LİSANS TEZİ, İSTANBUL – 2019, s.8[

4] Hüseyin Elmalı, “Tasvir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C:XL, İstanbul, 2011. s. 135.

[5]https://www.edebiyatvesanatakademisi.com//post/biyografi-turleri-otobiyografi-monografi-portre/133297