RENKLER VE MAKAMLAR

RENKLER VE MAKAMLAR

 

            Renkler nesnelerin görsel işaretleridirler. Herhangi bir nesnenin fiziksel tarifi yapılırken "hacim", "ağırlık" ve "miktar" gibi çeşitli nicelik kriterlerinin yanında, rengi hakkında verilen bilgi ile de o nesnenin niteliği hakkında malumat sahibi olunabilmesi pek mümkündür. TDK'ya göre Renk: "Cisimler tarafından yansılanan ışığın gözde oluşturduğu duyum" şeklinde izah edilmektedir. Yani ışık varsa renk vardır. Işık yoksa renk yoktur. Bir başka deyişle, karanlık tüm renklerin celladıdır.

 

            Bu anlamda renkler adeta doğanın dili gibi bir işlev görmektedirler. Etrafımıza şöyle bir baktığımızda gördüğümüz envai çeşit renk, bunun için en güzel örnektir. Musikî ise kalbin lisanıdır. Bülbülün güle kendi makamınca yaptığı serenatlar sadece gülün güzelliği ile değil, aynı zamanda üzerindeki renkler ile de alakalı olmalıdır diye düşünmek hiç de yadsınacak bir durum değildir. Bu anlamda; "gözün ışık ile birlikteliğinden renkler; kulağın titreşimlerle birlikteliğinden ise sesler oluşmaktadır." diyebilmek pek mümkündür. İşte bu seslerin anlamlı ve belirli bir ahenk  içerisindeki terennümleriyle de "melodi" ve onun bütünlüğü ile de müzik" oluşmaktadır. Buradan anlaşılabileceği üzere hem gözün, hem de kulağın duyuları ile zihinde oluşan ve onun etkisiyle de duyguları benzer bir yönde kanalize eden bu iki duygunun birbirlerinden çok da farklı olmadığı kanaati oluşmaktadır.

 

            Hayatımıza bu kadar anlam yükleyen renkler, bazen pek bir uçarı olurlar ve insanlar onların isimlerinin yanına "uçuk" kelimesini eklerler. Bazen de kiminin göz alıcı bir parıltısı olur. Bu sefer de onlara "parlak" kelimesiyle hitap ederler. Bazı renklerin yüzünde bir donukluk; bir ifadesizlik oluşur onlara da "mat" kelimesiyle isim verirler. Kimi rengin soft ve yumuşak bir görüntüsü vardır bu sefer de "pastel ton" diyerek vurgu yaparlar. Yeri gelir bir ressamın elinde bakılmaya doyulamayacak güzellikte bir şaheser olurlar. Yeri gelir gökyüzünde yağmur ve güneşin etkisiyle gökkuşağı olup seyirlik bir göz zevki sunarlar. Vakti gelir baharla toprağın bağrında filizlenir ve sonra çiçek olup rengarenk açarlar. Vakti gelir hazan ile birlikte sararıp solarlar. Hatta bir insanı tarif ederken dahi "renkli bir kişilik" diyerek onun çok yönlü biri olduğunu renklerin diliyle ifade ederler.

 

            Bu yazımda kendimce hayatımıza bu denli anlam yükleyip nüfuz eden renkleri musikî ile ortak bir noktada buluşturarak farklı tonlardaki seslerin teşekkülü ile oluşan ve adına "makam" denilen müziğin ana unsuru olan melodik yapının görsel tasvirini renkler üzerinden tanımlamaya çabaladım. Bunu yaparken de "eğer makamların bir rengi olsaydı, hangi renkler, en güzel hangi makamı dile getirebilirdi" diye düşünerek bir bakış açısı getirmeye çalıştım. Bunun için de günümüzde sıklıkla tercih edilen belli başlı makamları renklerine göre tahayyül ederek somutlaştırmak istedim. Ayrıca bu tanımlamayı yaparken bu makamları renk armonisi içerisinde irdeleyerek anlamlandırmaya gayret ettim.

 

            Her ne kadar renklerin anlamları toplum ve bireylere göre değişkenlik gösterse de hissi anlamda verdikleri etki gereği, üzerinde mutabık kalınabileceği ve muhakkak surette bir yerlerde kesişebileceğini öngörmek hiç de abes olmamalıdır. İşte bu yüzdendir ki yapmaya çalıştığım bu örneklemelerde genel geçer kabulü ve "Sineztezi"yi (Birleşik Duyu) gözardı ederek renklerin bizler üzerinde uyandırdığı etki ile makamsal müziğin yine bizlerin kalbinde bıraktığı hissi yanlarını bir araya getirip irdeleyerek aşağıda bir liste halinde sizlere sunuyorum. Buna göre:

 

• Beyaz:

 

            Aydınlığı, ulvi bir aşkı, umudu, saflığı, doğallığı ve huzuru simgeler. Müzikteki benzer duyguları yansıtan makam ise ismi üzerinden de anlaşılabileceği üzere "Aşıklar Makamı" olarak anılan ve insanoğluna bahşedilmiş en safi, en uhrevi neş'enin kaynağını hatırlatan 'Uşşak Makamı'dır. Bu makamın en bariz özelliklerinden biri de oldukça sıcak ve yumuşak ses tonlarına sahip olmasıdır. Nasıl ki beyaz renk, içine karıştığı her rengin tonunu açıyorsa uşşak makamı da hitap ettiği her insanın ruhuna bir umut kapısı aralayarak karamsar duyguların tonunu açar.

 

• Siyah:

 

            Karanlığı, karamsarlığı, ızdırabı ve hüznü simgeler... Bu manada siyahın makam ayrımı yapmaksızın, melodik yapısı dolayısıyla bu türden hissiyatı veren her türlü melodinin içerisinde olabilme gücü vardır. Örnek vermek gerekirse 'Beyaz'ın makamı olan 'Uşşak' bir eserdeki melodilere belirli bir oranda karıştırılan siyah yeni bir ton olan 'Gri'yi meydana getirir. Veya bir başka örnekte: 'Kırmızı'nın makamı olan 'Hüseyni' bir esere karıştırılan belli bir orandaki siyah, o makamın verdigi her türlü duygunun dozajını arttırır.

 

• Yeşil:

 

            Doğanın simgesidir ve aynı zamanda cennetin güzelliğini ifade etmeye en elverişli olan renktir. Yani güzel bir dogal manzaraya baktığımızda akla ilk gelen şey cennet ve onun güzelliğidir. Bu anlamda yeşil renk; özlem, dinçlik, sabır huzur ve hicran duyguları yaşatmaktadır. Bunun yanında ayrıca inanç ve mistisizm gibi tinsel bir etki vermektedir. Ravza-i Şerif ile Mevlana türbesinin kubbesi ile ekabirin sandukaları hep yeşil renktedir. Ayrıca tabutların üzerine örtülen örtüler, ölüm hakikati ile karşılaşmış insanı adeta cennete uğurlamanın arzusunu ifade etmektedir. İşte böyle bir hissi yanı olan yeşil rengin bizdeki makamsal karşılığı da saba makamının da atası olan 'Klasik Çargah Makamı'dır. Bu makamın gönüllerde oluşturduğu en büyük etki gerçekten de uhrevi bir hissiyatla yaşanan özlemdir.

 

• Kırmızı:

 

            Ateş, sevda, yalnızlık, arzu ve isteğin rengidir. Bu anlamda bu tür hissiyatı vermeye en münasip makam bize göre acıklı bir makam olan 'Hüseyni Makamı'dır. Bu makamı temsil eden rengin en bariz örneği ise Hz Hüseyin'in şehit olma ihtimalini bile bile o sefere çıkmış olmasıdır. Bir başka örnekte ise kan rengine boyanmış olan ay-yıldızlı bayrağımızdır. Bir başka anlamda ise bu makam, özellikle coğrafyamızın zengin motifli melodilerini çağrıştırmaktadır.

 

• Gri:

 

            Gücün, kontrollü bir kuvvetin, kararlılığın, dostluğun ve eşitliğin rengidir. Çünkü içerisinde hem beyazın saflığı, hem de siyahın baskın karakter gücü vardır. Bu iki renk de ancak 'Rast Makamı' ile ilişkilendirilirse bu anlamı kazanabilir. Çünkü dominant bir karaktere sahip olan rast makamı çok güçlü ve kararlı melodilerden oluşmaktadır. İfadeleri net ve kesindir. Bu yüzden de makamın tınıları insanlarda güçlü bir etki bırakmaktadır

 

• Pembe:

 

            Romantizmin, iç ferahlığının, hayal gücünün ve aşkın etkili karakterinin rengi olan pembe ise 'Bûselik Makamı' nın en sıcak ve en içten tınılarıyla ifade edilebilir. Buselik makamı, insanı gönül alemine götüren ve orada huzurlu bir dinlence sunan melodik yapıya sahiptir. Perdeleri gayet nahif ve zariftir.

 

• Mor:

 

            Neş'e, enerji, sinerji, hareketlilik, hissiyatı uyandıran bu renk ise 'Mâhur Makamı'nın ses tınıları ile çok da benzer bir özellik göstermektedir. Tabiri caizse makamın melodik ve ritmik karakterli tınıları ile insanlara neşe verip heyecanlandıran yanı, mor renkli bir çiçeğe; örneğin 'Mor Menekşe'ye bakarken edinilen izlenimle neredeyse birebir aynıdır.

 

• Bordo:

 

            Sıcaklık, hararet, güçlü arzu gibi anlamları içeriğinde barındıran ve kırmızının koyu hali olan bu rengin bıraktığı izlenim; anlamı: "Yanık Gönül" olan 'Sûzidil Makam'ı ile oldukça örtüşmektedir. Bu makamın melodileri en başından en sonuna kadar hüzünlü bir ayrılığın iniltileri ile bezenmiştir.

 

• Turkuaz:

 

            Ferahlık, dinginlik, umut, sevda, arayış gibi anlamları anımsatan turkuaz rengi aynı zamanda gökyüzü ve denizlerin göze yansıyan soft mavisidir. Bu hasletlerin melodisel yapısı ise en çok da 'Ferahfezâ Makamı' ile örtüşmektedir. Makamın o latif nağmeleri gerçekten de insan ruhunda büyük bir ferahlık ve dinginlik hissi uyandırmaktadır.

 

• Turuncu:

 

            Gurur, hayal, hüzün, melankoli ve aşkın gücü olarak nitelendirebileceğimiz bu renk tam olarak 'Nihavend Makamı'nın hissiyatını yaşatmaktadır. Nihavend makamı her ne kadar romantik gibi görünse de bunun yanında ayrıca perdeleri arasında barındırdığı bir kabullenişin çığlığını gizlemektedir. Buna sebep olan en büyük etken ise rast perdesinde verdigi güçlü karardır.

 

• Erguvan:

 

            Cazibe, güzellik, tazelik, dirlik ve gizemin en etkili rengi olan erguvan rengini de ancak 'Evc-âra Makamı'nın melodilerinde duyabiliriz. Bahar mevsiminin hemen başlarında boğazın kıyılarında görebileceğimiz erguvan ağacının pembeye çalan o güzelim renkleri, mevsimin de etkisiyle insana aynı evcara makamının melodileri arasına gizlenmiş güzellikleri hissettirmektedir.

 

• Gül Kurusu:

 

            Aşk ve özlem, keder ve hüzün, arzu ve istek gibi anlamlar çıkarabileceğimiz bu rengin makamı da ancak 'Kürdi Makamı' olabilir. Makamın tutarlı ve romantik melodileri unutulmaya yüz tutmuş bir geçmişin hüznünü çağrıştırmaktadır.

 

• Sarı

 

            Asalet, istek, emek, gayret ve azmin rengi olan sarı rengin bizdeki karşılığı 'Segâh Makamı'dır. Bu makamın ses tonlarındani en bariz özellik; dünya hayatının ukba hayatına tercih edilmemesi gerekliliğine vurgu yapması ve bu yönde kararlılıkla çaba sarf edilmesi gerektiğinin hatırlatmasıdır. Çünkü dünya hayatı da aynı tarlaya ekilen buğday gibi ilk başta yeşilken zaman geçtikçe sararır ve vakti gelince de hasat edilir. İnsan da azim, gayret ve sabırla ahiret yurdunda ona gerekecek olan azığı hazırlar.

 

• Hâki:

 

            Yeşil ağırlıklı olmak üzere benzer tonlardaki (sarı ve kahverengi) bir kaç rengin birleşiminden müteşekkil olan haki rengin bıraktığı hissiyat içeriğinde barındırdığı renklerin de hissiyatıyla beraber tanımlanmalıdır. Bu anlamda 'Yeşil'in (klasik çargah makamı): Özlem, dinçlik, sabır huzur ve hicran duyguları ile birlikte; 'Sarı'nın (Segâh Makamı) verdiği: Asalet, istek, emek, gayret ve azim bir arada bulunmaktadır. Gerçekten de bu iki makamda da hem teorik hem de anlam bakımından hicaz makamının izleri vardır. Bu makamın renklerinin yanında ayrıca 'Kahverengi'nin de etkisini gözardı  etmemek gerekmektedir. Bu rengin bilinen en güçlü örneği ise topraktır. Yeşil ve Sarı'nın karakteristik özelliklerine ilaveten toprak gibi sıcak, cömert ve güven verici karakterini de ihmal etmemek gerekmektedir.

 

• Gece Mavisi:

 

            İçeriğinde bariz bir siyah barındıran bu rengin en büyük özelliği, varlık içerisinde bıraktığı yokluk hissidir. Bu tanıma uygun olabilecek en güzel ses armonisi ise hüznün, ayrılığın ve arayışın rengi olan 'Hüzzam Makamı'dır.

 

• Eflâtun:

 

            Naz ve niyaz, dostluk, heyecan, gurur ve mutluluk gibi anlamlar yükleyebileceğimiz bu rengin karşılığı 'Acemaşiran Makamı' ile ilişkilendirilebilir. İnici bir seyre sahip olan bu makam adeta acem perdesi ile naz edip, çargah perdesi ile de niyazlarda bulunmaktadır. Bu arzuları ister yerine gelsin ister gelmesin, aynı zamanda makamın karar sesi de olan acemaşiran perdesine inerken gösterdiği uşşak tonlaması ile ifade ettiği asil ve ulvi duyguların ardından karar sesindeki gurur karışımlı kabulleniş nidalarını duymamak mümkün değildir.

 

            Bu şekilde belli başlı renk ve makam tariflerini izah etmeye çalıştıktan sonra içeriklerinden bağımsız olarak sadece isim ve etkileşim karşılığı olarak da bir liste halinde burada zikretmek isterim.

 

• Beyaz / Uşşak Makamı
• Siyah / Her makamın içerisinde olabilir
• Yeşil / Klasik Çargah Makamı
• Kırmızı / Hüseyni Makamı
• Gri / Rast Makamı
• Pembe / Bûselik Makamı
• Mor / Mâhur Makamı
• Bordo / Sûzidil Makamı
• Turkuaz / Ferahfeza Makamı
• Turuncu / Nihâvend Makamı
• Erguvan / Evc-âra Makamı
• Gül Kurusu / Kürdi Makamı
• Sarı / Segâh Makamı
• Hâki / Hicaz Makamı
• Gece Mavisi / Hüzzam Makamı
• Eflâtun / Acemaşiran Makamı

          Görüldüğü üzere makam ve renklerin birbirleriyle uyumu bir çok açılardan irdelenip anlamlandırılmaya pek müsaittir. Yukarıda ifade ettiğim üzere yapılan tüm bu tanım ve yakıştırmalar bilimsel bir temele dayanmayıp sadece şahsımın hissi ve sezgisel bakış açısının getirisidir. Bu noktada sizlere şöyle bir soru sormak isterim; Peki ya sizler hangi makamın rengisiniz? Ya da hangi renk en güzel ve en doğru bir şekilde sizin ruhunuzda yankılanan melodilerin ifadesi olabilir?

 

Selam saygı ve muhabbetlerimle.

 

Cemil Baştürk

02.06.2022