Saki Nedir Sakilerin Özellikleri Görevleri Kıyafetleri ve İşret Adapları

Osmanlıca yazılışı Sâkî :  ساقی

Saki Arapça kökenlidir. Arapçada  “ sky” kökünden gelmektedir ve su verme, sulama anlamlarına gelen  “saḳy سقي  “ kökünün masdarı olmaktadır.  

Saki sözcüğünün sözlük anlamları: su veren, su dağıtan. Mecliste su veya içki kadehi sunan, kadeh,  (sak'dan) , baldır veya baldır kemiğine âit, baldır ile ilgili.[1]  şekillerindedir.

Saki sözcüğü su satıcısı anlamına gelen "saka" ile aynı kökten gelmektedir.Saki kelimesi Divân şiirinde bezm, eğlence, içki meclisi, içki âleminden söz eden şiirlerde karşımıza en çok çıkan sözcüklerden biridir. Saki, içki meclisinde olan kişilere içki dağıtan, onların kadehlerini eksik bırakmayan, âlemdekilerin şakalar yaptıkları, meclise neşe ve canlılık veren kişidir. Elindeki şarap dolu büyük şişe, maşrapa veya gedu ( bkz KABAK KADEH NEDİR KABAK HEDEF KABAK ASMAK VE GEDU ) ile ortada dolaşarak kimin kadehi bitmiş ise, kim yeniden içki isterse onun kadehine içki dolduran güzel, genç veya delikanlı olmaktadır.

Sakiler, henüz tüyü yeni biten güzel bir sevgili olarak tasvir edilir. Yahut ta sakiler, şairin sevgilisi ile eş değerde görülen güzellerdir.

Sakiler, cok az istisna ile şairlerin nazarında tüyü henüz bitmeye başlayan genç ve güzel sevgili olarak tasvir edilir. Bu nedenle şairler içkiden ziyade sakiye bakmaktan sarhoş olmuş olurlar. Şairler, sakiler ile muhabbet etmek, ondan içki istemek, sakiye sitemde bulunmak, sakiye seslenmek, sakiye takılmak ve saki ile yarenlik etmekten çok hoşlanır.  

Sakilerin Kıyafetleri

Saki, yüzünde tüyü bitmemiş, genç, güzel, çekici, şakacı bir delikanlıdır.  Reşat Ekrem Koçu, sakilerin dış görünüşleri ve kıyafetlerini şu şekilde tasvir etmiştir. “Alınlarında kâkül, şakaklarında  kıvır kıvır zülüf, başlarında kırmızı fes, festen siyah bir kaytanla omuz üzerine sarkıtılmış, düşürülmüş mavi bir top püskül, sırtlarında göğsü mutlaka açık ve kolları mutlaka sıvanmış beyaz gömlek vardı. Sakilerin üstünde de önü çapraz kavuşur ipek veya sırma işlemeli kolsuz bir yelek, ‘fermene’ belde siyah kuşak, onun altında kara bezden şalvar, bol ve uzun ağlı, yerde sürünecek kadar uzun ve yürürken iki yana nümâyişle sallanacak kadar bol ağlı şalvar, paçalar geniş ve ayak bilekleri üstünde, hizmette ayakları mutlaka çıplak ve çıplak ayaklarında mutlaka takunya bulunurdu.  “[2]

Sakilerin Görevleri

Eski devirlerde kadınların meyhanelerde içki dağıtması söz konusu olmayacağından, çoğu divan şairlerinin gözlerinde sakiler kadınsı özellikleri öne çıkarılan erkek güzelleridir. Daha da açacak olursak saki şairin ya sevgilisi veya kadınsı sevgilisi yerine koyduğu içki dağıtan biridir. Bu nedenle şairler sakilerden içki dışında başka beklentiler içindedir. Şairler sakinin dudağından mey istemeyi düşünebilir hatta sevgiliden en istenmiş ise sakiden de isteyebilirdi. Sözü burada İskender Pala’ya bırakırsak şairler“  Sâkîden içki dışında dilekte de bulunabilir. Meselâ şâir ondan vuslat veya dudağının içkisini sunmasını isteyebilir. Sâkî'nin sâid-i sîmîni ( beyaz baldırı)  daima görülmelidir. O Hızır'a benzer ve bereket dağıtıp herkesin gönlünü yapar, hazırlar, içki sunar, meclise neşe ve parlaklık sunar, şarkı söyler.”[3]

Din dışı divan şiirinde sâkî, bazen meclisin düzenleyicisi, bazen içki içenlerin sevgilisi, bazen de içki meclisinin otoritesini sağlayan görevlisidir. Saki, meyhane, işret hane gibi kapalı mekânlarda da olabileceği gibi gül bahçesi, su kenarları otağ, gülşen, kır, çimenlik ve sahrâ gibi açık alanlarda da meclisi tertip edip düzene koyan bir genç veya içki sunan kişisi olabilir.

Saki, elinde cam( şarap veya içki dolu bir sürahi iri kabak kadeh) ile dolaşan kişidir. Asıl görevi içki içemeye devam edenlerin kadehlerini ( sagar, piyale ) içki ile doldurmaktır. Diğer bir görevi ise meclisi daire şeklinde oturtturmak, meclistekilerin mezelerini ( bkz MEZELER NUKL- NAKL ŞİİR DÜNYAMIZDA MEZE VE İÇKİ ADABI) getirmek,  onlar ile şakalaşmak, hatta onların elle ve sözle yapılan tacizlerine aldırmadan işlerini yürütmektir.

Sakiler ve İşret Düzeni

Bezm veya meclis daire şeklinde kurulur, herkes yere oturur, en başa ise meclisi kuran kişi kurulurdu.[4] Saki meclisi kuran kişinin eline büyük bir kadeh ( piyale, kabak gedu vb ) verir, kadehten bir yudum alan yanındakine uzatır, böylece daire oluşturan herkes içkiden içmiş olurdu. “Sâkî, içki sunacağı kişinin önünde diz çökerdi. Bu işlem kadeh bitene kadar devam eder, kadeh boşalasıya kadar hem kendisi döner, hem kadehi döndürür, kimsenin dudağının değdiği yerden bir başkasının içki içmesine fırsat bırakmadan kadehe hâkim olarak kadehi döndürmek zorundadır. Bezmde herkes diz üstünde edeple oturur ve asla ayağını uzatmaz. Bu işret meclisinde uyulması gereken kuralların dışına çıkılmazdı. “[5] Kadehte kalan tortunun şarabı icat ettiğine inanılan Cem’in ruhu için yer dökülmesi âdeti de vardı.

Sakiler saz ( mutrip) çalan, çarpâre  ile raks eden ( bkz RAKS NEDİR EDEBİYATTA RAKKASE RAKKAS KÖÇEK) , bazen de raks ederek soyunan ( bkz GÖMLEK PİRAHEN YAKMAK ( RAKS EDİP SOYUNMAK ) kimselerdi.

Sakiler, meyhaneci ( pir-i mugan) hammar , mug, mugbeçe, ve kuçe denilen yardımcılar, bazen de çengi ve rakkaslar ile işbirliği yapardı. Bazı büyük meyhanelerde çalgıcılar da bulunur, hatta balık ve yemek pişiren aşçılar da olurdu.

Dini Tasavvufi Şiirlerde Saki

Dini tasavvufi şiirlerde; sâkî, ve pir-i mugan şeyh veya mürşit; mey (şarap) ilahî aşk; âşık, Allâh’ın güzelliğine vurgun; maşuk (sevgili), Tanrı; kadeh ve sürahi, âşığın kalbi anlamlarında kullanılmıştır.

KAYNAKÇA 

[1]https://www.osmanice.com/osmanlica-28468-nedir-ne-demek.html

[2] Koçu, R. Ekrem (2002). Eski İstanbul’da Meyhaneler ve Meyhane Köçekleri. İstanbul: Doğan Yay

[3] İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri, Saki Maddesi

[4] Hasan EKİCİ, BÂKÎ DiVANI’NDA SÂKÎ MEFHUMU, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/329735

[5] Pala, İskender (2004). Efsane Güzeller. İstanbul: Kapı Yay.