Salname Nedir 

Sak name sözcüğü Farsça kökenli sözcüklerden olur. Farsça sâl (yıl)  nâme ise  (yazılı şey, mektup)  anlamlarına gelir. Bu tip eserlere eski edebiyatta bu eserlere nev-sâl da denir.” Nev “sözcüğü Farsçadır ve Türkçede yeni anlamına gelir. Yani nev-sal yeni yıllık yeni sene anlamındadır. 

Salname sözcüğünün günümüzdeki anlamaca karşılığı : “Yıllık”,   "Almanak" veya "Takvim" dir. Sâlnâme ya da yıllığın Batı dillerindeki karşılığı  “Annus, Annale, Almanach ve Year Book “sözcükleridir. [1]

Salnameler, Osmanlının çöküş döneminde, Tanzimat Fermanının ilanı sonrasında matbaa kullanımın yaygınlaşmış,  Osmanlı merkezî yönetime bağlı birimlerin gün ve ay belirterek çıkardığı bilgilendirme amaçlı yıllıklardır. Tanzimat döneminde özel dergi ve gazeteler de yılın önemli olaylarına tarih sırasına göre sıraladıkları özel salnameleri yayınlanmışlardır.

Osmanlı salnameleri yayınlandığı tarihten bir yıl öncesindeki devlet sınırları içimde meydana gelen, siyasi, ekonomik, idari, mali,  kültürel gelişmeleri, vilayetlerin nüfusu, idari, askeri, hukuki teşkilatları, tarihi, coğrafyası, ekonomik durumu, eğitim yapısı vb hakkında bilgiler içeren yayınlardır.

Salnamelerin Özellikleri

Salnameler bir yıl içinde meydana gelen önemli olayları gün, hafta ve ay olarak sıralayan resmi, özel veya kişilerin çıkardığı tarih sırasına göre veya fihrist şeklinde hazırlanmış neşriyatlar olmaktadır.  Bu neşriyatlar bir sene boyunca gerçekleşen olayları kayıt altına almak amaçlı hazırlanmıştır.

Resmi salnameler devlete, vilâyetlere ve nezarete ait olmak üzere üç tiptir. [2] Özel salnameler, gazete veya dergilerin çıkardıkları yıllıklar ve benzerleridir.  

Osmanlı salnameleri devletin Tanzimat Fermanı ile azınlıklara verdiği haklar çerçevesinde Arapça, Türkçe-Boşnakça, Türkçe-Fransızca, Türkçe-Rumca, Rumca, Ermenice, Ermeni harfli Türkçe çıkarılmıştır. [3]  Çöküş döneminde çıkartılan bu salnameler “Osmanlı yönetiminin başarı ve zaafları ile bunlardan ders çıkarılmasına yönelik özel ve önemli bilgiler içermektedir.” [4] Salnameler, Osmanlı tarihi ve edebiyatı hakkında araştırma yapan her kes için en güvenilir kaynaklar olmuşlardır.

Devlet Salnameleri

İlk salnâme, Tanzimat Fermanının ilanından sonra 1839 ve Mustafa Reşit Paşa’nın isteği ile 1847 yılında Ahmed Cevdet Paşa’nın yardımları ile  AHMET VEFIK PAŞA tarafından  “Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye” [5]adı ile hazırlanmıştır.

İlk salnameler 1879 - 1880 yılına kadar taş baskı şeklinde ve her yıl düzenli olarak çıkarılır.  1880 -1881’den sonra ise düz yazı yöntemiyle çıkarılmaya başlanır. Üstelik devletin çıkardığı resmi salnameler içerik ve hacim olarak da oldukça genişlemeye başlayarak bin sayfaya yaklaşmaya başlamıştır.[6]  1848 ve 1849 yıllarına ait salnamelerde imparatorluğun kazaları vilayetleri, eyaletleri ve yönetimleri ile ilgili bilgiler verilmeye başlanır. Hatta namaz zamanlarını gösteren takvimler ile gayrimüslimlerin vilayet ve kazalardaki dinsel temsilcilerini gösteren cetveller dahi eklenmiştir. [7]

Osmanlı Devletinin parçalanma süreci olan 1913-1916 arasında salname çıkarmamış,  son salname 1918'de çıkmıştır. Osmanlı döneminde çıkan salname sayısı toplamda 68 tanedir.  Salname çıkarma geleneği cumhuriyetin ilk döneminde de devam etmiştir. Son resmî salname 1929 yılında Türkiye Salnamesi' adı ile çıkar. 1925-1941 arasında ise "Devlet Salnamesi", veya "Devlet Yıllığı" adı ile yayınlanmaya devam etmiştir.

Devlet salnamelerinin faydası görüldükten sonra, vilayet ve nezaret salnameleri çıkarılmaya başlanmıştır.[8]

Devletin çıkardığı resmi Salnameleri, 1899'a kadar Maarif Nezareti (Milli Eğitim Bakanlığı çıkarmıştı. Sicill-i Ahval Komisyonunun hazırladığı bu yayınlarda bazı bilgiler yanlış olabilmekteydi.  Ancak II. Abdülhamit döneminde sıkı bir denetime tabi tutularak yayınlanmaya başlanmış  ve salnameler hatasız bilgiler veren kaynaklar haline gelmişlerdi.

Vilayet Salnameleri

Tanzimat’tan sonra Osmanlı devletinin bazı büyük vilayetleri yıl içinde vilayette meydana gelen önemli olayları, haberleri vb kayıt atlına alan neşriyatlar çıkarmışlardır. Vilayet salnamelerinin ilki 1866 yılında Bosna’da çıkmış 1922’ye kadar 527 tane Vilayet Salnamesi yayınlanmıştır.[9] Osmanlı devrinde en çok salname çıkaran vilayetler Halep, Bursa, Suriye, Edirne ve Konya olmuştur.

 Vilayet salnameleri şehrin okulları, hanları, hamamları, ticari faaliyetleri ziraat, nüfus, dini ve resmi hizmet binaları,  dini mekânlar, etnik ve dini yapılanmalara dair çeşitli bilgiler içermiştir.

Resmî Kurum Nezaret Nazırlık Salnameleri

Nazırlık yani bakanlıklara ait Salname-i Askeri ,Bahriye Salnamesi, Hariciye Salnamesi, İlmiye Salnamesi, Maarif Salnamesi gibi salnamelerdir. Bu tip salnamelerin ilk örneği 1865 yılında Salname-i Askeri adı ile ordu hakkında bilgiler içeren salnamedir. Osmanlı döneminde 17 adet Salname-i Askeri çıkarılmıştır. Resmî kurum ve kuruluşlara ait salnamelerin sayısı 77 adettir. [10]

İlk özel salname ise Ali Suâvi tarafından “Türkiye Fî Sene 1288 “ adıyla Paris’te çıkarılmıştır (1871) Ebüzziya Mehmed Tevfik’in Salnâme-i Ebüzziyâ, Rebî-i Ma‘rifet ve Nevsâl-i Ma‘rifet gibi isimler taşır. 1294 (1877)[11]

1847-1880 arasındaki 35 nüsha taş baskı, diğerleri matbaa harfleriyle basılmıştır. 1913-1916 yılları arasında salname hazırlanmamıştır. 1917-1918 yıllarını kapsayan Osmanlı Devletinin son salnamesi 1918'de yayınlanmıştır. Devlet Salnameleri Osmanlı döneminde 68, Cumhuriyet döneminde de 3 adet olmak üzere toplam 71 adettir. 1929 yılında bu yayınlar Devlet Yıllığı adıyla çıkarılmaya devam etmiştir.[12]

Özel Salnameler

İl özel salname 1871 de ALI SUAVI   tarafından Paris'te "Türkiye Fi Sene 1288 adlı ile çıkarıldı.  Ali Suavi, salnamelerinin İkincisini (1872) üçüncüsünü de (1873) yılında çıkarmıştı. .  Ali Süavi’nin çıkardığı salnamede “ Osmanlı Devleti'nin coğrafi durumu, nüfusu, zirai ve sınai üretimi, kara ve deniz yolları, ticaret gemileri ve limanları, para ve ölçü birimleri ve şirketler hakkında bilgi vermiştir”.[13]

EBÜZZIYA TEVFIK Bey tarafından hazırlanan Salname-i Hadika ilk özel salnameler olmaktadır. Ebüzziya Tevfik’in çıkardığı salnamede hayli ilgi görmüştür.

Sedat Simavi'nin Diken ve İnci Salnamesi, Ahmet İhsan Tokgöz'ün Salname-i Servet-i Fünün, Zekeriya Sertel'in Resimli Yıl önemli özel salnamelerdendir.

KAYNAKÇA 

• ^{[1] Kahraman, Seyit Ali, İlmiyye Sâlnâmesi, İstanbul: İşaret Yayınları 1998 sayfa.12}
• ^{[2] BİLGİN AYDIN, https://islamansiklopedisi.org.tr/salname}
• ^{[3] Bakar, İsmail, Sadberk Hanım Müzesi Kütüphanesi Yıllıklar, Sâlnâmeler, Nevsâller ve Takvimler İstanbul 2008}
• ^{[4] Bakar, İsmail, Sadberk Hanım Müzesi Kütüphanesi Yıllıklar, Sâlnâmeler, Nevsâller ve Takvimler İstanbul 2008}
• ^{[5] Duman, Osmanlı Yıllıkları, İslam Tarihi Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, İstanbul 1982,}
• ^{s.18, "Salnâme", The Encylopedia Of İslam, V0I, III, Leiden 1995, s. 89}
• ^{[6] PALALI, İlhan. “Osmanlı Salnameleri ve Tarih Araştırmalarındaki Kaynak Değeri”, Harran Üniversitesi}
• ^{İlahiyat Fakültesi Dergisi. 23 (2010/Ocak-Haziran), 1–14}
• ^{[7] Aydın, Bilgin (2009). Salnâme (PDF). Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 39. ss. 51-54.}
• ^{[8] Akbay, Ümmügül. "Osmanlı Devleti'nde Salnameler". https://www.academia.edu/. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya, 2014}
• ^{[9] Emiroğlu, Kudret, Trabzon Vilayeti Salnamesi 1869 Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı 1993}
• ^{[10] PALALI, İlhan. “Osmanlı Salnameleri ve Tarih Araştırmalarındaki Kaynak Değeri”, Harran Üniversitesi}
• ^{İlahiyat Fakültesi Dergisi. 23 (2010/Ocak-Haziran), 1–14}
• ^{[11] BİLGİN AYDIN, https://islamansiklopedisi.org.tr/salname}
• ^{[12] Bakar, İsmail, Sadberk Hanım Müzesi Kütüphanesi Yıllıklar, Sâlnâmeler, Nevsâller ve Takvimler İstanbul 2008}
• ^{[13] Aydın, Bilgin (2009). Salnâme (PDF). Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 39. ss. 51-54}