ŞERH NEDİR HER YÖNÜYLE ŞERH İLE ŞERH EDEN

 ŞERH 

Yunanca: Scholia (tekil scholium ya da scholion)

İngilizce: commentary

Şerh sözcüğünün Grek dilindeki karşılığı "yorum, çıkarım"  anlamına gelen” scholia “sözcüğüdür. [1] Şerh sözcüğünün İngilizce ve Batı dillerindeki anlamca karşılığı “commentary” dir.

Şerh Sözcüğünün Kökeni

Şerh sözcüğü Arapça kökenlidir ve Arapçadaki “şrḥ”  sülasi -üçlü- kökünden gelmektedir. Şerh sözcüğü Arapçada “açma, yarıp içini çıkarma” anlamındaki şarḥ شرح fiilinin mastarıdır.  “Açtı, açıkladı “ anlamına gelen şaraḥa شرح  [2] sözcüğü de şerh köküne dayanır. Şerh eden anlamına gelen “ şarih “ sözcüğü ise aynı kökün ism-i faili olmaktadır. Şerh edilmiş anlamına gelen meşrûh / مشروح ise  “şrh” kökünün ism-i mefulüdür.

Şerhin Sözlük Anlamları  

Şerh sözcüğü eski sözlüklerde “Eti kesmek; bir şeyi genişletip yaymak; sözün kapalı kısımlarını açıklayıp anlaşılır hale getirmek” [3] olarak tarif edilir. Eski dilde şerh “ bir şeyin içini açığa çıkarmak, sözlü veya yazılı olarak bir konuda yapılan açıklamak,[4] “  keşfetmek ve beyan etmek, anlaşılması güç bir metni beyân, tefsîr ve keşf etmek, bir durumu açıklığa kavuşturmak, kapalı ve gizli şeyleri ortaya çıkarmak “ [5]  şeklinde de anlaşılmıştır.

Günümüz sözlüklerinde şerh: “Açma, ayırma, yarma.  Bir kavramı, şiiri, beyti, dizeyi ya da kitabı açıklama, yorumlama. Anlaşılması müşkül olan bir metni açıklamak” şeklinde anlatılır.

Şerh’in Tarihçesi

Şerh veya Batı dillerindeki adı ile “commentary”, ilk çağlarda Yunan, Latin eserleri ile Eski ve Yeni Ahit üzerinde izahatlar ve açıklamalar yapmak için ortaya çıkmıştır.

 İslam edebiyatında “Arap âlimlerinin Kur’an’ın daha iyi anlaşılmasını sağlamak, tefsîr ve hadis için bilimsel usuller ve metotlar geliştirmesi” [6] şerhlerin kaynağını oluşturur. Tefsir ( exsegesis) , haşiye ( scholia ) , ta’lik, telhis ve tevil kavramaları eski dilde şerh ile alakalı terimler olmaktadır.[7] Haşiye, ayet, terim, özel isim ve kavramlarla ilgili sayfa kenarlarında yapılan kısa açıklamalara denir. Ta’lik, metinle ilgili kısa ve özet izahatlardır.  Telhis, bir manayı en yakın ihtimali üzerinden izah etmektir. Tevil ise detaya inen izahat demektir.

Şerhin Özellikleri

Şerh, izahı bilgili ve birikim gerektiren bir mevzunun, metnin, dizenin vb konuya vakıf olan biri tarafından sözlü veya yazılı olarak açıklanmasıdır.  Şerhi gerektiren bir mevzu toplumdaki herkes tarafından detaylı ve açık bir şekilde bilinemeyecek kadar yoğu bir içeriğe sahip;  imalar, işaretler unutulmuş ya da artık bilinmeyen isimler, kıssalar veya bilgiler ile dolu demektir.  

Dişleri dürr-i Aden müşg-i Hotendür kohusı

Yâsemîndür teni vü tâze-semendür kohusı                    Ahmedi

Örneğin Ahmedi’nin bu şiirinde eski devrin şairlerinin pek çoğunun bildiği ama günümüzde pek az kişinin vakıf olduğu dürr-i Aden, müşg-i Hoten, semen gibi şerhe muhtaç birçok söz veya mevzu vardır.  

Şerhler o ilim dalında hayli bilgili olan şarihler ( şerh edenler ) tarafından yapılabilir.  Şerh edilen eserdeki bilinmeyen konular, isimler, açıklama gerektiren sözler, imalar, kinayeler, mecazlar, mazmunlar, istiareler,  kapalı ifadelerin açıklandığı, eksik kalan hususlar şerh eden alimlerin bilgi dağarcıkları ile orantılı olarak izahat bulur.

Metnin yazıldığı dönem ile şerhin yapıldığı süreç arasında yazıldığı sosyal, siyasal, ekonomik ve kültürel farklılıklar olmuşsa o eser şerhe muhtaç hale gelecektir. Yazıldığı dönemin mezhep, inanç, sosyal, kültürel, alet, edevat, araç gereç vb özelliklerini taşıyan metinlerin analizi ve izahı  tüm bu detaylara vakıf olabilmekle mümkündür.

Eski devre ait metinlere yapılan şerhler o devri ve o devrideki sanatçıyı anlamak adına oldukça kıymetlidir.  Bu tip şerhler devrin ve sanatçının sanatsal zevkini, düşünme biçimini, ifade ustalığını duyuş inceliğini,  bilgi dağarcığını, inanç ve fikirsel haritasını ortaya koyabildiği kadar kıymetli olacaktır.  Bu tip şerhler o çağın hususiyetlerini artık bilinmeyen sözcükler, kavramlar, kıssalar, çağa ait adetler, gelenek görenek, sosyal hayata dair detaylar deyimler, durumlar ve düşünceleri bu çağa aktarması açısından çok mühimdir.

Eski veya yeni genel okuyucu için kapalı veya anlaşılmayan kısımları çok olan eserlerin şerhleri kapalı kalmış hususları açıklama, esere has jargonları izah etme açılarından önem taşır.   

Bazı şerhler eserin müellifinin sanatçı kişiliği, dil, zekâ, kabiliyet ve birikiminin seviyesini ortaya koymak için yapılır.  Bu şerhlerde eserin şekli özellikleri, edebî sanatları, devrine ait edebi terimlerin izahı, devre ait kıssalar, benzetmeler, devrin hayali kahramanları ve onlara ait söylencelere işaret eden telmihlerin izahı vb önem kazanır. Sanatçının dil ve üslubuna ait saptamalar kelime oyunları, sanatçının maharetlerinin tespitleri öne çıkar. Bu tip şerhler genellikle şairler ve eserleri içindir. Bu şerhi yapabilecek kişi şerhi yapılan sanat eserinin dâhil olduğu sanat dalının ve sanatçısının vâkıf olduğu tüm bilgilere ve terminolojisine sahip bir uzman olmalıdır.

Bazı şerhler eserdeki bilinmeyen bilgileri izah etmek,  eserdeki yanlışları ortaya koymak,  hataları düzeltmek maksatlıdır. [8] Bazı şerhler eserdeki yoruma muhtaç olan konuları aydınlatmak, değişmeceli ifadeleri, kavramları, özel jargonları , - o devirde bilinen bu çağda veya toplumda bilinmeyen ne varsa onları  - açıklamak, tarihi ve kültürel bağları kurmak amaçlı yapılır.  Bu tip şerhler de şerh eden kişinin şerhi yapılan eserin dahil olduğu  o ilme ve o ilimlerin terminolojisine hakim olmasını gerektirir.  

Birincisini yapabilmek için Bu iki yolu kullanarak üstün özelliklere sahip ve okuyucular tarafından beğenilmesini arzu ettiği sanat eserini yaratır.

Kısaca şerhler ele alınan metnin ima, ibare, işaret, mecaz, mazmun, özel kavramlar ve özel isimler üzerinden gerekeli izahlar yapılarak  “duygusal ve mantıksal biliş yönünden okuyucunun duyacağı hazzın yanında didaktik anlamda bilgilendirilmesidir.” [9] Şerhler sözlü olarak da yapılabilir. Şerhler  makale şeklinde  hatta bir kitap halinde de olabilir.  

Şerhler, dini, tasavvufi eserlere yapılabildiği gini manzum ve nesir eserlere de yapılabilir. Mensur eserler için uygulanacak metotlarla manzum eserler için uygulanacak metotlar metnin yapısı ve muhtevası açısından farklılık göstermektedir

 Şerhler aktarma veya açıklama ağırlıklı olabilir.  Şerhleri yapılan eserlerin tasnifi şu şekilde yapılmaktadır. [10]

Şerhleri klasik veya modern şerhler olarak tasnif etmek mümkündür. Klasik metodu izleyen şerhler genellikle tasavvufi eserlerde olduğu gibi eseri yazan kişilerin tasavvufi düşüncelerini izah etmek açıklamak amaçlı şerhlerdir. Bu şerhler, tasavvufun ilkelerini tam olarak bilemeyenlere tasavvufi eserlerdeki tasavvufi anlamları olan ima, işaret, telmih, mecaz, mazmun ve istiareleri izah etmektir.

Modern metodu tercih eden şarihler ( şerh ediciler)  ise yazarın tarihi, edebi, sosyal kimliği, mezhep ve inanç sistemleri bağlamında yazarın eserlerini inceler. Modern şerh metodunda tarihi süreç,  sürecin sosyal ve kültürel zemini üzerinde yoğunlaşma dikkati çeker. Modern metodu tercih eden şerhlerde sanatsal haz, estetik yapı ve edebi kıymet biraz gölgede kalır

Ancak çağımızda modern ve geleneksel metotları bir arada kullanarak şerh yapma yöntemi daha sık görülmektedir.  

KAYNAKÇA 

• [1] https://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eerh_(Scholia)
• [2] https://www.etimolojiturkce.com/kelime/%C5%9Ferh
• [3] Lisânü’l-ʿArab, “şrḥ” md.; el-Muʿcemü’l-vasîṭ, s. 477
• [4] SEDAT ŞENSOY, https://islamansiklopedisi.org.tr/serh
• [5] DOÇ. DR. HASAN GÜLTEKİN, “Metin Şerhi”, 2020; 5(1): 137-148
• [6] SEDAT ŞENSOY, https://islamansiklopedisi.org.tr/serh
• [7] M. A. Yekta SARAÇ,  “ Şerh” tubitak.gov.tr/
• [8] Katip Çelebi, Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 35-37 (mukaddime), 346-348; II, 1031-1035, 1116.
• [9] DOÇ. DR. HASAN GÜLTEKİN, “Metin Şerhi”, 2020; 5(1): 137-148
• [10] Kılıç, Atabey ( “Dağılmış İncileri Toplama: Şerh Tasnifi Denemesi”. Klâsik Türk Edebiyatı Üzerine Makaleler. Ankara: Turkish Studies Yayınları. 2007. s. 416-37.