Şeşder Altı Kapıya Gele Atmak
ŞEŞDER NEDİR
Osmanlıca yazılışı : ششدر
Şeş, شش Farsça altı, “der “ در ise Farsça kapı anlamına gelir. Şeş ve der sözcüklerinin manası Farsçada altı ve kapı “ sözcüklerinin tamlama kırması ile “altı kapı” manasına gelmektedir. Lüğat-i Remzi şeşder sözcüğünü “dünya âlem “[1] olarak tarif eder.
Farsçada tavla oyunun diğer adı” nerd” dir. Nerrad ise tavla oynayan anlamındadır. ( bkz Nerd Nedir Tavlada Zar Atmak) Nerd ve şeşder sözcükleri divan şiirinde daha ziyade kader, talih, şans anlamları ile alakalı kullanılmıştır. Zar atmak ile ilgili çeşiyli tasavvurlar düşünmüşler, zarlar civalı ve hileli olabildiği için şairler bu konulara da değinmişlerdir.
Nerd-i gamda ola bir kimse ki döne döne zâr
Dem-be-dem devrde zârî ile olur nâçâr Edirneli Nazmi
Bilindiği gibi tavlada altı kapı vardır. Ve şeşder sözcüğünün , üstünde tavla oynanan tavla tahtası anlamına da geldiği anlaşılmaktadır.
Ancak şeşder tabirinin divan şairlerinin tavla oyununda elinde kırık pulu olup altı kapının altısının da kapalı olması, elde kırık pul ile kala kalma ve zar atma hali olarak ifade edildiği anlaşılır. Demek ki tavla oyununda mars olmaya götüren bu vaziyete mecazi olarak dünya ve alem ahvali de denmiştir.
Perîşan-hâl olup âvâre düştüm
Gelip bu şeşdere şeş pâre düştüm (Şemseddin Sivâsî)
Şemseddin Sivâsî’nin bu şiirinde” şeşdere şeş pare düşmek “ sözcüğünün elde altı pul ile altı kapalı kapıya gele atmak zorunda kalmak halinin kast edildiği anlaşılıyor.
Baş açıp kapına geldim küşad et hane-berduşum
Beni üç pulluk zar edip oynattı şeşder-i dünya ( Itrî )
Evi sırtında gezen bir berduşum diye baş açıp kapına geldim ki bana kapı açasın diye. Şu altı kapılı dünya tavlası üç pulluk zarıyla beni oynattı.
Bu şeşder-i gamda bilmeyip bast u küşâd
Birdir nazarımda sûret-i zahm-ı ziyâd Azmîzâde Hâletî
Zebûnum şol kadar gamdan kî âhû zârdan kaldı
Benin ey Hâleti bu şeşder-i hâlet de zârım yok Hâleti
Baş açmak; eski devrilerde tavlada oyuna başlamak demekti. Eski devrilerde birine yalvarmak için sarığını çıkarmak anlamında da kullanılırdı. Eski devrilerde tavla oyununda elinde kırık pulu olan ve gele atanlara hane-berduş denirdi. Kırık pula ev bulana kadar zar atarak atmaya devam edilir. Eski devirlerde zar zar inlemek feleğin elinde tavla zarı olmak anlamında da kullanılmıştır.
Şeş cihet ķaydına düşme ŝemme vechu’llāh[ı] gör
Perde olmasun saña bu ħāne-i şeşder gibi Harîmî (Bosnalı Ali bin Mustafa (ö. 1598
Nice zâr olmayayın şeşder-i gamdur gûyâ
Dâglar şerhalar ile ten-i üryân saf saf Sadri [2]
Ârifin baht girip gönlüne pul kondurmaz
Nerd-i ikbâlde ağyâra döner zar ütülür. Naili
Nakş-ı se-şeş getirdi ka'beteyn -i omrü veli
Bulımadı ecelin şeş-derine care dirig Necâtî
KAYNAKÇA
[1] https://remzi.cagdassozluk.com/buyuk-osmanlica-sozluk-madde-18203.html
[2] Hasan GÜLTEKİN, “Turup El Bağlayalar Karşuña Yârân “Saf Saf” https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/669989
