Sesli Vokal Ünlü Düşmesi Nedir

ÜNLÜ  DÜŞMESİ

Fransızca  :     elision

İNGİLİZCE:      elision

Almanca  :      vokalaustassung

Osmanlıca:    hazf

Arapça :       

Kelime türü:   İsim –-  Dilbilimde bir terim

FARKLI EŞANLAMLI TERİMLERİ:  vokal düşmesi, sesli düşmesi, büzme

 TANIMLAR

Kelimenin kök veya yapısındaki ünlünün çeşitli nedenlerle düşmesi.  Ünlü düşmesi pek çok sebepten meydana gelir bunların başlı çalarından birisi orta hece düşmesidir.  ( bkz ORTA HECE YUTUMU - Orta Hece Düşmesi)

Ünlü düşmelerinin diğer bir nedeni Türkçe sözcüklerde iki sesli harf yan yana gelmeyeceğinden aşınma şeklinde gerçekleşir ( bkz AŞINMA NEDİR.

İki heceli bazı kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerindeki dar ünlüler düşer: ağız / ağzı, alın / alnı, bağır / bağrım, beniz / benzi, beyin / beynimiz, boyun / boynu, böğür / böğrüm, burun / burnu, geniz / genzi, göğüs / göğsün, gönül / gönlünüz, karın / karnı, oğul / oğlu; çevir- / çevril-, devir- / devril- vb.

 “-la, -le” ve  “-ar, -er” ekleri eklendikleri bazı sözcüklerde sözcüğün sonundaki ünlü harfi düşürür.

Sızı – la – dı > Sızladı  (Ünlü düşmesi)

Koku – la > Kokla  (Ünlü düşmesi)

İleri – le – mek > İlerlemek

Yumurta – la – mış > Yumurtlamış

Sarı – ar – mak > Sararmak

Yeşil- er- yeşer

Ünlüyle başlayan ek aldıklarında vurgusuz orta hecesindeki dar ünlüsü düşen kelimelerle oluşturulan ikilemelerde ikinci kelimenin dar ünlüsü düşmez: ağız ağıza, burun buruna, koyun koyuna (yatmak), omuz omuza, devirden devire, nesilden nesile, oğuldan oğula, şehirden şehire vb.

Birleşik kelime oluşumunda İki sözcüğün birleşimi sırasında ilk sözcüğün sonu ve ikinci sözcüğün başı ünlü harf  ile başladığında Türkçede iki sesli yan yana gelmeyeceğinden çarpışan iki ünlüden biri düşer.

Ne +  için = Niçin

Ne + asıl = Nasıl

Ne+edeyim> nidem

Gid+eyim> gidem

O  + arada = Orada

Ne + ise = Neyse (Araya “y” kaynaştırma harfi girmiştir.)

Öyle + ise = Öyleyse

Sütlü + aş = Sütlaç

Kahve + altı = Kahvaltı

Cuma + ertesi = Cumartesi

Şu + arada = Şurada

Bu+arada = burada

NOT: Bazı birleşik kelimelerde iki ünlü yan yana gelmediği halde ünlü düşmesi meydana gelirken, bazılarında iki ünlü yan yana geldiği halde ünlü düşmesi oluşmayabilir.

Kayın + ana > kaynana  (Ünlü düşmesi)

Pazar + ertesi > pazartesi (Ünlü düşmesi)

Anne + anne >  Anneanne (Doğru), Annanne (Yanlış)

Baba + anne > Babaanne (Doğru), Babanne (Yanlış)

Etmek ve olmak yardımcı fiilleriyle oluşturulmuş bazı birleşik fiillerde de sesli ünlü düşmesi oluşur.  Yardımcı fiille birleşen ismin ikinci hecesindeki dar ünlü düşer.

Sabır – etmek > Sabretmek

Kahır- etmek> kahretmek

Küfür – et – di > Küfretti

Zikir- etmek>  zikretmek

Hapis – olmak > Hapsolmak

Emir – etmek > Emretmek

Kayıp – ol – muş  > Kaybolmuş

Şükür – et > Şükret

Kahır – ol – du > Kahroldu

Şiirlerde hece sayısını eşitlemek için ölçü gereği   ünlü harfi düşürülür, düşen sesin yerine “kesme işareti (‘)” konulur.

Şu Stanbul şehri ki....

Karac’oğlan der ki ismim öğerler

Ağı oldu yediğimiz şekerler     (Karacaoğlan)

Güzelliğin on par’etmez (para etmez)

Bu bendeki aşk olmasa…         (Âşık VEYSEL)

İçeri, dışarı, ileri, şura, bura, ora, yukarı, aşağı gibi sözler ek aldıklarında sonlarında bulunan ünlüler düşmez: içerde değil içeride, dışardan değil dışarıdan, ilerde değil ileride, şurda değil şurada, burda değil burada, orda değil orada, yukarda değil yukarıda, aşağda değil aşağıda vb.[1]

[1] https://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_content&id=179:Unlu-Dusmesi