Seyyid Lokman Aşuri Zübdetü't Tevarih
Seyyid Lokman
Eserlerinde künyesini Seyyid Lokman b. Seyyid Hüseyin el-Âşûrî el-Hüseynî el-Urmevî olarak vermiş olduğundan Azerbaycan’ın Urumi / Urmiye kasabasından olduğu ortaya çıkmaktadır. Musul’a bağlı Harîr kazasında kadılık yapmış, daha sonra İstanbul’a gelerek nişancı Feridun Ahmed Bey’e ve dolayısıyla Sokullu Mehmed Paşa’ya intisap etmiş, ardından şehnâmecilik görevine getirilmiştir. Sigetvar seferi ve sonrasını nazma çekmek üzere şehnâmeci tayin edilmiş, ardından II. Selim’in faaliyetlerini yazmak için onun maiyetinde görevlendirilmiştir. III. Murad’ın tahta çıkmak üzere İstanbul’a gelişi sırasında Sokullu Mehmed Paşa’nın yanında serkâtip sıfatıyla padişahı karşılayanlar içinde yer alarak, görevine devam eder. Seyyid Lokman Aşuri Eğri Seferine de aynı görevle katıldıktan sonra Şehnamecilikten azledilmiş yerine Talikzade gelmiş, fakat başladığı eserlerin de bitirilmesi emredilmiştir.[1]
Yirmi beş yılı aşan şehnâmeciliği sırasında minyatür ve süsleme sanatçıları ile hattatlardan oluşan bir ekip kurmuş ve onlarla birlikte Türk sanatının önemli eserlerine imza atmıştır. Eserin hattatı Seyyid Lokman Aşuri nakkaşları ise es-Seyyid Lütfi, Molla Kasım, Nakkaş Osman ve ekibidir.[2] Eserdeki minyatürler ise Seyyid Lokman’ın kurduğu tezhip, hat ve minyatür sanatçılarından oluşan ekibi hazırlamıştır
ZÜBDET - ÜT TEVARİH
III. Murat tarafından Saray Şehnamecisi Seyyid Lokman Aşuri ‘ye yazdırılmıştır. Eser dinler, İslam ve Osmanlı tarihini minyatürlerle anlatan bir eserdir. Bu eserdeki minyatürlerin büyük bölümünün Nakkaş Osman’a ve yardımcısı Ali’ye ait olduğu sanılmaktadır. Zübdet-üt-Tevarih üç nüshadan ouşmaktadır. Nüshalardan 1583 yılında yazılmış olanı Sultan III. Murad’a takdim edilmiştir.
Bu eser tam bir vakayinamedir. Eser Tomar-ı Hümâyun, Mücmelü’t-tomar diye de anılmaktadır. Bu eser Seyyid Lokman’ın seleflerinden devralıp tamamladığı ikinci eseridir. Eser genel bir tarihtir ve Osmanlı tarihi ile ilgili olan kısmı III. Murad’ın cülûsu üzerine boğdurulan şehzadelerin defni olayı ile son bulmaktadır.
Eser iki ana bölümden oluşmaktadır. “ Birinci bölüm: evren ve burçlar kuşağı ile başlamakta, Tevrat, İncil ve Kur'an kaynak alınarak peygamber ve dine hizmet etmiş kişilerin hayat hikâyelerinin resimlerle anlatılmasıyla devam etmektedir. Hz. Muhammed, Dört Halife Devri, Emeviler, Abbasiler, Erken İslam dönemi, Gazneli, İlhanlı, Selçuklu ve Timurlular gibi Müslüman devletlerin sultanlarının ve devlet adamlarının şecereleriyle birinci bölüm sona ermektedir. İkinci bölümde Osmanlı Devleti'nin kurucusu Sultan Osman'dan başlayarak Sultan III. Murad'a kadar hüküm süren Osmanlı sultanlarının portreleri yer almaktadır. Bu sultanlar döneminde yaşanan siyasi olayların anlatılmasıyla ikinci bölüm son bulmaktadır.”[3]
(TSMK, III. Ahmed, nr. 3599). 0,79 × 31,16 m. ebadında rulo / tomar halinde bulunan bu nüsha tezhiplidir. Eserin giriş kısmında müellif adı yoktur. Eser Kısa bir dünya tarihi, yaratılış, peygamberler tarihi bahislerinden sonra Osmanlı hanedanına geçilir. Kanuni Sultan Süleyman dönemine kadar olan kısımlar Lokman’dan önceki şehnâmecilere ait olmalıdır. Lokman muhtemelen bu eseri 985 (1577) yılından başlayarak devam ettirmiştir. [4]
Eserde her padişaha ait minyatürler de yer almış olduğundan bu eser minyatür sanatımız açısından da oldukça değerli bir çalışmadır. Eserdeki minyatürler ise Seyyid Lokman’ın kurduğu tezhip, hat ve minyatür sanatçılarından oluşan ekibi hazırlamıştır. Bu ekibin içerisinde Nakkaş Osman ve Minyatürcü Ali de olmalıdır.
III. Murad’a takdim edilen nüsha kırk minyatür ihtiva eder. Eserin diğer nüshaları ise Dârüssaâde Ağası Mehmed Ağa, Siyavuş Paşa ve Hoca Sâdeddin Efendi’ye takdim edilmiştir.[5]
Bir tür genel İslam tarihi olan ve Seyyid Lokman tarafından yazılan Zübdetü’t-tevârîh’in resimli üç kopyası vardır. Bu kopyalardan birisi II. Murad’a, İkincisi ve eserin Topkapı Sarayı nüshası vezir Siyavuş Paşa’ya, üçüncüsü ve Dublin nüshası ise Saray Ağası vezir Habeşi Mehmed Ağa için hazırlanmıştır.
1583-86 yılları arasında hazırlanmış olan nüsha [6] Sultan III.Murad’a sunulmak üzere hazırlanmış ve padişaha takdim edilmiş olan nüshadır. Zübdetü’t-Tevârîh’in 1583 tarihli II. Murad’a takdim edilen bu nüshası Türkve İslam Eserleri Müzesi, no. 1973, y.88b de kayıtlıdır.
16.yüzyılın sonlarına doğru harem mensuplarının, veziriazamların, diğer devlet adamlarının, şairlerin sultanla olan ilişkilerini yönlendirmede ve politik işlerde de Saray Ağalarının etkili oldukları anlaşılmaktadır. Zübdetü’t-Tevârih adlı eserin nüshalarından birisinin de işte bu ağalardan Dârüssaâde ağası Mehmed Ağa için hazırlanmış olduğu anlaşılmaktadır. Dârüssaâde ağası Mehmed Ağa’nın III. Murad Surnâme’sinin hazırlanmasında da etkili olduğu ortaya çıkmış durumdadır. [7]
1583 tarihli bu eserin son minyatüründe Habeşi Mehmed Ağa, Sultan Murad’ın huzurunda betimlenmiştir. [8] Eserin Topkapı Sarayı nüshası vezir Siyavuş Paşa için hazırlanırken,( Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi. H.1321. Topkapı Sarayı Müzesindeki H.1321 No ), Dublin nüshası ise (Dublin Chester Beatty Kütüphanesi. T.414; ) Habeşi Mehmed Ağa için hazırlanmıştır. Minyatürlü kitaplar padişahlar, şehzadeler veya hanım sultanlar veya veziriazamlar için hazırlanırken ilk kez saraylı bir ağa için Osmanlı saray nakkaş hanesinde minyatürlerle bezenmiş bir eserin hazırlanması Mehmed Ağa’nın sarayın Nakkaş hanesinin yönlendirilmesinde etkili bir kişi olduğunu gösterir.
"Züdbet-üt Tevarih'deki" minyatürler Osmanlı derinin saray mensupları ve padişahlarının kıyafetleri, hakkında detaylı bilgiler sunmaktadır. Örneğin bu eserdeki I. Selim'in işlemeli, kırmızı kaftanı farklı dönemlerdeki padişah kıyafetleri hakkında ipuçları vermektedir. Murad'ın işlemeli kırmızı dikdörtgen yastıkların önünde yer alan tasviri kıyafetler ve çizilmiş minyatürlerde gözüken bohça ve kavuk örtüleri; peşkir ve yatak örtüleri; yatakları divanları süsleyen dikdörtgen ya da kare formunda yastıklar, değerli mücevherlerle donatılmış taht örtüleri, bu yüzyılda yaşanan özel günler ve kullanılan eşyalara ışık tutmaktadır. [9]
Zübdet- üt Tevarih- Adil Giray Han
ZÜBDET’ÜT TEVARİH’İN ( Türk ve İslam Eserleri MüzesiSultanahmet’) TEKİ YAZMA NÜSHASININ TANITIMI
Eser, ince aharlı kâğıt üzerine iri nesih hat ve siyah mürekkeple, 90 yaprak halinde Türkçe yazılmıştır. İçinde konuyla ilgili olarak, bazı sayfalarda tek bazı sayfalarda ise çift minyatür olmak üzere 55 adet minyatür bulunmaktadır. Eserin 1b-2a sayfalarında yuvarlak iki madalyon içine eserin Sultan III. Murad'ın hazinesi için hazırlandığı ve eserin konusu yazılmıştır. 37 satır halinde yazılan metnin serlevhası ve bölüm başlıkları tezhiplidir. Serlevha ve bölüm başlıklarındaki tezhiplerde hatayi ve rumi üslubundaki bitkisel kompozisyonlar, ilk sayfadaki madalyonlar etrafında ise halkar bezeme görülür.
Eserin koyu yeşil renkli cildi lakedir (Edirnekari). Ağırlıklı olarak kullanılan altın ve gümüş yaldızla renklendirilen dış kapaklar halkâr bezeme ile iç kapaklar ise salbek, köşebent ve şemselerden oluşan düzenlemelerle süslenmiştir. Orijinal değildir
Sultan III. Murad (H. 982-1003/ M. 1574-1595)'ın hazinesi için hazırlanan bu eser gerek minyatür üslubundaki kalite, gerekse cildi ve hattı ile Osmanlı sanatı içinde bir sultan hazinesi için hazırlanan başyapıtlardan biridir.[10]
"Züdbet üt Tevarih"in daha sonraki dönmelerde yapılmış kopyaları da vardır. 1321 nolu Silsilenamede Nakkaş Ali'nin olduğu düşünülen 12 hünkâr portresi 16. Yüzyılda giyilmiş olan kıyafetleri en iyi aksettiren örneklerin başında gelmektedir.
Bu eserd Hazreti Muhammed’den başlayarak dönemin sultanı II. Murad’a kadar gelen önemli kişilerin hayat hikâyeleri verilmiştir. Bu minyatürlerde tarihi üslup ile dini üslup birleştirilmiş, böylece bu eser ile Osmanlı minyatür sanatında yeni bir üslup oluşmuştur.
Bu eser Günsel Renda tarafından özellikle minyatürleri açısından incelenmiş ve eser üzerinde Günsel Renda yayınlanamamış bir doktora çalışması yapmıştır. [11]
Zübdet- üt Tevarih- Nuh
Seyyid Lokman Aşuri ZÜBDET ÜT TEVARİH
Şehinşahname ve Minyatürleri Seyyid Lokman ve Nakkaş Osman
Seyyid Lokman Aşuri Hayatı ve Eserleri
Seyyid Lokman Aşuri ve Minyatür Eserleri
Şehinşahname ve Minyatürleri Seyyid Lokman ve Nakkaş Osman
Matrakçı Nasuh ve Nakkaş Osman
Nakkaş Osman'ın Hayatı ve Hakkında Tespitler
Şehnameci Talikizade Mehmet Suphi Hayatı ve Eserleri
KAYNAKÇA
· [1] Bekir Kütükoğlu, LOKMÂN b. HÜSEYİN, TDV İA cilt: 27; sayfa: 209
· [2] https://www.discoverislamicart.org/database_item.php?id=object;ISL;tr;Mus01;35;tr
· [3] https://www.discoverislamicart.org/database_item.php?id=object;ISL;tr;Mus01;35;tr
· [4] Bekir Kütükoğlu, LOKMÂN b. HÜSEYİN, TDV İA cilt: 27; sayfa: 209
· [5] Bekir Kütükoğlu, LOKMÂN b. HÜSEYİN, TDV İA cilt: 27; sayfa: 209
· [6] Zübdetü’t-Tevârîh. 1583 tarihli. Türk ve İslam Eserleri Müzesi, no. 1973, y.88b.
· [7] Zeren TANINDI, TOPKAPI SARAYI’NIN AĞALARI ve KİTAPLAR, U.Ü. FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ Yıl: 3, Sayı: 3, 2002
· [8] İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi. 1973; Dublin Chester Beatty Kütüphanesi.T.414; Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi. H.1321. Topkapı Sarayı Müzesindeki H.1321 No.luSilsilename’nin Minyatürleri”, Sanat Tarihi Yıllığı, V, (1973), s.443-495; a.y., (1977), s. 58-67; a.y., “Chester Beatty Kitaplığındaki Zübdetü’t-Tevarih ve Minyatürleri”, Bkz:Günsel Renda, Üç Zübdet-üt Tevarih Yazmasının İncelenmesi, Hacettepe Üniversitesi, 1969,yayınlanmamış doktora tezi; a.y., “Türk ve İslam Eserleri Müzesindeki Zübdetü’t-Tevarih Minyatürleri”, Sanat, 6,- Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul, 1991, s. 485-506; V. Minorsky, The Chester Beatty Library. A Catalogue of the Turkish Manuscriptand Miniatures, Dublin, 1960, no. T. 414.
· [9] https://www.os-ar.com/modules.php?name=Encyclopedia&op=content&tid=501193
· [10] https://www.discoverislamicart.org/database_item.php?id=object;ISL;tr;Mus01;35;tr
· [11] Günsel Renda, Üç Zübdet-üt Tevarih Yazmasının İncelenmesi, Yayınlanmamış DoktoraTezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,1969, Ankara.
