ŞİBH-İ İŞTİKAK  NEDİR

Osmanlıca yazılışı;  iştikak :  اشتتا

İştikâk: “ Bir şeyi ikiye bölme, yarma, bir kelimeyi diğerinden türetme, etimoloji" iki kelimenin mana ve kök harflerindeki uygunluk durumu

Şibh-i iştikâk : İştikâka benzeyen demektir

Sözlüklerde iştikak”  bir kökten gelen kelimelerin birbirleriyle olan ilgileri” , şeklinde tarif edilir. İştikak kelimesini aynı kökten gelen kelimeler manasında düşündüğümüzde dilbilgisinde terim olarak köken bilgisi ( etimoloji) ile benzer bir manaya gelir.[1] Bu tarife göre örneğin "ilim, ma'lûmat, ta'lîm, ma'lûm., muallim, muallime " aynı kökten gelmektedir.

İştikak söz sanatı: cinas sanatının bir dalı olarak “aynı kökten gelen kelimeleri bir arada kullanma sanatı.” olarak tarif edilir

Gözlerin gözler iken oldu gözün gözüme, tuşGöz ucuyla gözetirken göze göz oldu fi ten        Visâlî[2]Visali`nin bu beytindeki pek çok kelime göz kökünden gelmiştir ve bu beyitte yoğun bir cinas ve iştikak sanatı yapılmıştır.

Örnekte görüldüğü gibi İştikâk, iki kelimenin mana ve kök harflerindeki uygunluktur.

Şibh-i İştikâk

 Şibh-i iştikâk ise, iki farklı sözü oluşturan harflerin tamamının veya büyük bir kısmının aynı olmasına rağmen iki kelimeyi oluşturan köklerinin farklı olması ve köklerinin aynı seslerden oluşmaması durumudur. (bkz İŞTIKAK NEDIR İŞTIKAK SÖZ SANATI )   Şibh-i iştikak “kökleri müştak “ kök anlamları aynı “ gibi gözüken ama hakikatte öyle olmayan ” [3] kelimelerin bir arada kullanılmasıdır.

Aynı kökten gelmeseler  dahi aynı kökten gelmiş gibi gözüken kelimeleri bir arada kullanmaya da şibh-i iştikak denir. Dûd-ı âhı kimsenin eflâke memdûd olmadıŞu’le-i tiğin olaldan dehr içinde rûşenâ    Beytinde dûd ile memdud aynı kökten türemiş gibi görünse bile aynı kökten gelmemişlerdir. Buna rağmen bu beyite de iştikak sanatının var olduğu kabul edilir. [4]

• Elemin Kays’a kıyâs etme dil-i mahzûnun
• Yok idi aklı yoksa ne derdi vardı Mecnun’un  Baki

Beytinde Kays ile kıyas aynı kökten gelmiş gibi düşünülebilir. Ancak “kays “ sözcüğü “ Rum ve Sasani hükümdarı “ anlamına gelen Key, Keyani veya Kayser sözcüğünden gelir.  Kıyâs sözcüğünün kökeni ise Arapçada "ölçü, ölçüştürme, iki şeyi karşılaştırma, kıyaslama “ anlamlarında sözcükler üretilen “ kys” üçlü kökünden gelmektedir.  [5]

KAYNAKÇA 

• _{[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/}
• _{[2] İskender Pala   Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü , s.255}
• _{[3] Tahir’ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun, 1973, s. 139}
• _{[4] Tahir’ül Mevlevi, Edebiyat Lğati, Enderun Kitabevi, 1973, s. 74}
• _{[5] https://www.etimolojiturkce.com/kelime/k%C4%B1yas}