Ta’rîz

İnsinuation:  kinaye, dolaylı söz, anıştırma, ima{i} üstü kapalı (kötü) söz

Osmanlıca yazılışı : ta'rîz : تعريض

Ta'rîz Kökeni Sözlük Anlamları

Ta'rîz, Arapça kökenli bir sözcüktür ve “ sunma, beyan etme, açığa çıkarma, birinin kötü bir yanını ortaya koyma, dolaylı olarak kötüleme anlamında sözcükler üretilen “ ‘arz “عرض ( ayın, ra, z sesi veren dad )  kökünden gelmektedir ve Arapça ˁaraḍa عرض "önüne çıktı, belirdi" fiilinin masdarı olmaktadır.

Ta’rîz sözcüğü sözlüklerde:  Gizleme, laf çarpma, dokundurma, taşlama. Üstü kapalı ve dokunaklı söz, kapalı sitem. Kinayeli söylemek; bir tarafı gösterip diğer tarafı kast etmek.[1] “ dolayısı ile dokunacak söz söyleme,[2]  anlamları ile tarif edilir.

Edebiyatta Ta’riz Söz Sanatı

Ta’riz,  sözlük anlamları ile de alakalı olan terim anlamı ile edebiyatta kinaye ve hiciv ile ilişkili bir söz sanatıdır.  Sözün muhatap alınan kişiyi, iğnelemesi, muhatabı övüyormuş edası ile muhatap ile alay edilmesi, göklere çıkarıyormuş gibi gösterilip küçük düşürülmesi;  sözün, imalı,  alay amaçlı ve nükteli söylenmesidir.

Tarizli söz,  görünür anlamından tersine anlaşılacak sözdür. Tarzi sanatını kinaye sanatının dalı olarak görmeyenlere göre, kinayede sözün her iki anlamı da kastedilirken,  ta’rizlerde sözün tamamen karşıt anlamı hedeflenir. Zaten kinaye, hem mecaz hem de gerçek anlamının un ikisi birden kastedilen sözcüklerde bulunur. Ta’riz ise cümlenin veya dizenin tümünden belli olur. Ayrıca ta’rizler kinayeden daha sert, acımasız alay, hiciv ve eleştiriler taşır. Mine Mengi’ye göre kinaye ile tarizin farklı “kinayenin söze, ta’rizin ise genel anlama dayalı” [3]olmasıdır.

Ta'rîzli sözler ifadenin tam tersinin anlaşılması için kurulur.  Tarizli sözlerde sözün gerçek ve mecaz anlamı değil tam zıddı anlamı ne ise o anlamın anlaşılması amaçlanır.  Örneğin: “ İtten kurttan korkar mı hiç? ( ! )Kedinin gölgesini aslan zannedip kaçmıştır.” Cümlesinde asıl anlaşılacak olan anlam,  o kişinin gölgeden bile korkan çok korkak birisi olduğudur. Ziya Paşa’nın Girit seferinde savaş alanından kaçarak çok başarısız olan Ali Paşa’yı övüyormuş gibi yapıp tam tersine hain ve korkak olarak yere çalması kinayeli bir sözcükten değil beytin tümünden anlaşılır.  

Vermedi ablukada şân-ı donanmaya helâl

İngiliz devletine olsa sezâdır amiral     Ziya Paşa

Ta’riz sanatında iğnelenene kişi karşılık veremeyecek bir duruma düşürülürken; ta’riz yapan kişinin kin, hınç, intikam duygusu ile ta’riz yaptığı ortaya çıkar. Tariz,  kinayeden daha ağır iğneleme, dokundurma ve alay içerir. “Çünkü kinâye kelimeye, ta'riz ise mânâya dayandırılır. Ta'rîz yoluyla kullanılan sözde, gerçek veya mecâz anlam yerine, doğrudan doğruya zıddı bir anlam söz konusudur.”[4]

Ta’riz sanatında üstü örtülü bir anlam, ironi, alay, yergi , nükte ve küçük düşürme amacı da vardır. Yine de ta’rize uğratılan muhatabın iğnelenmesi ne kadar nazik ve nükteli ise ta’riz de o kadar edebi olur. Ta’riz sanatının kalitesi nüktenin zarafeti ile orantılıdır.Ta'rîzlerin en güzelleri kabalığa düşmeden nükteli,  iğnelemeler ve dokundurmalar yapmak, gülümsetmeyi de başaracak nükteli eleştiriler yapabilen imalardır.

Ta'rîz sanatının dokunaklı olanlarına istihzâ (alay) denilmektedir. İstihza nitelikli ta’rizler makul kabul edilebilecek tarizler olmaktadır.  Muhataba çok acı ve ağır gelecek alaylar içeren tarizlere ise tehekküm (alaylı eğlenme) denir. Tehekküm “müjdeleme yerine korkutma, medih yerine hiciv, vaad yerine vaîd gibi zıtları kullanmak suretiyle “[5] yapılan bir alay ve dalga geçme türünde bir ta’rizdir.

İstihza Türü Tariz Örnekleri

Nef'î, kendisine kâfir imasında bulunan Şeyhülislam Yahya’ya şöyle bir ta’rizli cevap vermiştir.

• Bize kâfir demiş müftî efendi
• Tutalım ben ana diyem m üselm ân
• Varıl dikta yarın rûz-ı mahşere
• İkimizde çıkarız o sözde yalân."
•  
• Edebiyat-ı tutup boğdu gurûh-ı kudemâ
• Okuyun siz de onun canına ey genç üdebâ  
• 
  
• Tahir Efendi bize kelp demiş,
• İltifatı bu sözde zahirdir,
• Maliki mezhebim benim zira
• İtikadımca kelp Tahirdir.     Nefi

Kelp; hem abdesti bozulmuş hem de köpek demektir. Tahir ise hem özel isim hem de temiz anlamına gelir. Şafi mezhebinde köpek abdest bozar Maliki mezhebine göre köpek abdest bozmadığı için temizdir. Nefi, “ itikadımca kelp tahirdir “ derken hem Tahir efendi köpektir; hem de köpek abdest bozmayan temiz bir hayvandır demiş oluyor.

• Beyt-i atiyi reva eylese herkes nakarat
• Vali Paşa bu gece dar-ı bekaaya gitti.
• Hiç iş görmedi eyyam-ı hayatında habis
• Millete memlekete öldü de hizmet etti.    Eşref
• ( Beyti ati- gelecekteki beyit- dar ı beka- öbür dünya, ahret- habis kötü )
• 
  
• Vakfı fırsat gözetir şahı cihan
• Tutar elbette elinden kaçanı
• Gene sahip olur inşallah
• Mısır'ın kaldı elinde koçanı. Eşref
• 
  

Şair Eşref, bir gün eşeğe binmişti, yolda giderken arkadan İzmir Valisi Kâmil Paşa'nın arabası ile gelmekte olduğunu görmüş ve yol vermek için sağ kenara çekilmişti. Yolun bu kenarında büyük bir çukur vardı. Kamil Paşa :

*Aman Eşref, eşeğe dikkat et çok kenara çekilme çukura düşersin " dedi. Eşref:

-Meraklanma Paşam, eşek yeterince kâmildir "cevabını verdi. “

Tehekküm Türü Tariz Örnekleri

• Vergi miktarını ol mertebe artırmalı kim
• Sahib-î servet olanlar da züğürt kalmalıdır.
• Yalnız fahişeler vergisi haksızlık olur,
• Evlilerden de s...ştikçe rüsum alınmalıdır. Eşref
• ( rusum, vergi)
• 
  
• Rahm-i maderden ( anne rahminden)  nasıl çıktıysa hali öyledir
• Gezmeden seyyah-ı âlem, bilmeden allamedir
• Gam mıdır mektebden olmazsa şehadetnamesi
• Eşrafa oğlum için namım şehadetnamedir.     Eşref
• 
  
• Padişahım, bir dirahta döndü kim güya vatan.
• Daima bir baltadan bir şahı hali kalmıyor.
• Gam değil amma bu mülkün böyle elden gitmesi,
• Gitgide zulmetmeğe elde ahali kalmıyor Eşref
• ( diraht. Ağaç-)

KAYNAKÇA

• [1] https://www.luggat.com/ta'riz/1/1
• [2] https://www.osmanlicasozlukler.com/kamusiturki/tafsil-254135-bb6.html
• [3] Mengi, Mine, "Divan Şiirinde Yergi Amaçlı Söz Sanatları", Journal of Turkish Studies, vol. 20, 1996, Harvard, ss. 126-132
• [4] İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiir Sözlüğü, s. 453
• [5] İSMAİL DURMUŞ https://islamansiklopedisi.org.tr/mizah