Tahmis-i Mutarraf Nedir Özellikleri Örnekler

Divan şiirinde gazeli veya kasideyi beşleme anlamında bir terim olan tahmis sözcüğü Arapça kökenlidir.

Tahmis; divan edebiyatında bir gazelin her beytinin önüne veya dizeleri arasına anlam bütünlüğüne sahip;  aynı vezinde, ahenk, üslüp uyumu içinde üçer mısra ilâve edilerek oluşturulan beş veya yedi bendelik, beyitleri arttırılmış gazeller olan musammatlara verilen addır.

Divan edebiyatında sadece gazeller değil kasidelere de tahmis yapıldığı görülmüştür.  Gazellerin veya kasidelerin beyitleri önüne aynı vezin, aynı kafiyede, benzer üslupta, üç mısra’ eklenerek muhammes haline getirmeye “tahmîs etme” denir. Böylece gazel veya kaside bir muhammese dönüşmüş olur. Tahmis yapılan gazel veya kasidenin nazım birimi beyit olmaktan çıkarak muhammes gibi her bendi beş dizeden oluşan bir şiir hakine gelir.

Bir gazelin beyitlerine üçer dize ilave edilerek tahmis yapılırken gazelin ve beytin veznine, konusuna, ahenk, ritim ve üslubuna sadık kalınması, eklenti olduğunu hissettirmeyecek kadar uyumlu olabilmesi en önemli husustur.  Aksi takdirde tahmis yapmanın gerekçesinden ve başarısından söz edilemez.

Bir gazel veya kaside iki şekilde tahmis edilir. En çok rastlanılan yöntem beytin üstüne üç dize eklemek şeklindedir. Beytin üstüne ilave eilen üç dize doğal olarak beytin ilk dizesi ile kafiyeli olmaktadır.

Beytin üstüne üç dize ilave edilerek yapılan tahmîsin kafiyeleri şu şekilde gösterilebilir: 

aaa (aa) bbb (ba) ccc (ca) ddd (da)

Ancak beytin dizeleri arasına- yani 1. dize ile 2. dize arasına - üç dize eklenerek de tahmis yapılır. Bu tip tahmislere “Tahmis-i Mutarraf” denir. Bu şekilde yapılan tahmisin kafiyeleri de aşağıdaki şekilde olmak zorundadır.

a aaa a / b bbb a / c ccc a / d ddd a

Hangi şekilde yapılırsa yapılsın tahmis yapmanın şartı ilave yapılan şiire ve beyitleri ile anlam bütünlüğü ahenk ve üslup uyumu sağlamasıdır. Zaten tahmis beğenilen bir gazele ilave bir güzellik katmak amacıyla yapılır. İlave edilen dizeler esas alınan şiire göre zayıf kalacaksa tahmis yapmanın anlamı yoktur.

Divan şairlerimiz tahmis yapmaya önem vermişler, pek çok divan şairi özellikle pek beğendikleri gazellere çok sayıda tahmisler yapmışlardır.

Hayali Bey - Zati’nin Gazeline Tahmis

Cânına ateş vurur bir mihrî rahşanın mı var

Sînede dağ-ı gâmından nâr-ı suzanın mı var

Subha dek şebnem döker bir çeşm-i giryânın mı var

Noldun inlersin felek hercâyi canânın mı var

Her makamı seyreder bir mâh-i tabânın mı var

Esmez iken ab-ı hâkün üzre hergiz bâd-ı sert

Çekmez iken bülbülün goncandan alâm ile dert

Ziynet eylerken seni gâh lale gibi sürh vert

Benzini ey bûstân fasl-ı hazân mı etdi zerd

Yoksa başı taşra bir serv-i hırâmânın mı var

Gül güler gülşende sana ağlamak olmuş nasîb

Yoksa goncana rakîb-i hâr mı oldu karîb

Derde mi düştün ki dermân edemez ona tabîb

Ağlayıp feryâd edersin her nefes ey andelîb

Hâr ile hem-sâye olmuş verd-i handânın mı var

Mürde ihyâ kıldığı içün yâra ben Îsa dedim

Yoktur ey Hızr-ı Skender leb sana hemtâ dedim

Yoluma can terkin etmezsin dedi haşâ dedim

Yoluna canum revân etsem gerek cana dedim

Hışm ile bakdı yüzüme dedi kim canın mı var

Ey Hayâli aşka kul olalı sultansın yine

Yani bir hûriveşin hüsnüne hayransın yine

Bir melek sûretlinin derdiyle nalânsın yine

Zülf-i dilber gibi ey Zâtî perişansın yine

Cevr-i bî-had yoksa bir yâr-ı perişanın mı var

Bakî’den Tahmîs-i Gazel-i Necâtî

Râyet-i fitne çeküp ol kad-i dil-cû begler

Uşdılar yanına her şûh-ı cefâ-hû begler

Bir yire geldi nice gamzesi câdû begler

Bir âlây oldı perî şîvelü âhû begler

Gözi âhûlaruñ âlâyına yâ Hû begler

Kaynadup nâr-ı gam-ı ‘aşk ile hûn-ı cigeri

Gözlerümden akıdur kendü görinmez o perî

Sanmanuz nev’-i beşerden gele bu şîveleri

Bir perî içün akar iki gözüm çeşmeleri

Sakınuñ bilmiş oluñ ılıdur ol su begler

Cân yidürseñ eger ol husrev-i şîrîn-dehene

Gâlib olsañ reh-i ‘aşkında bu gün Kûh-kene

Ne kadar nakd-i revânuñda nisâr olsa yine

Bî-vefâlıklar ider yolına cânlar virene

Acebâ böyle m’olur dünyede hep bu begler

Pâk-rû tâze-cevâñdur baña cânumdan e’az

Gelmedi yanuma zen kısmı meger duhter-i rez

Bakmadum atlas u dîbâsına dehrüñ bir kez

Raht u bahtum götüri oda urursañ dütmez

Bir iki gün beni bu dünyede mahbûb egler

Boynuña hîle kemendin biri baglar nâ-gâh

Çıkarur togru yoluñdan biri eyler güm-râh

Bu belâya bulımaz çâre ne dervîş ü ne şâh

Kimseye uymasun ulaşmasun Allâh Allâh

Zülf-i bî-dîn ile ol gamze-i câdû begler

Bâkıyâ gel olalum Ka’be-i dil yolına peyk

Diyelüm sem’a nidâ iricek âhir Lebbeyk

Girelüm râh-ı Hudâya diyüp e’s-sa’yü ileyk

Ne Necâtî ne güzeller ne selâmün ne ‘aleyk

Fâriguz eylemezüz kimseye tapu begler  Baki'nin Hayatı ve Edebi Kişiliği

Tahmis-i Mutarraf’a Örnek  

Yahya Kemal’den Baki’nin Gazeline Tahmis-i Mutarraf

“Fermân-ı aşka cân iledir inkıyâdımız”

Pürdür hayâl-i yâr ile her lâhza yâdımız

Mevkûfdur o mâha samîm-î fuâdımız

Âhır varınca haddine hestî-i şâdımız

“Hükm-î kazâye zerre kadar yok inâdımız”

“Bâş eğmeziz edâniye dünyâ-yı dûn içün”

Ettik fedâ zevâhiri şevk-î derûn içün

Sattık metâ-ı ömrü mey-î lâ'lgûn içün

Nevbet çalınca rıhlet-i milk-î sükûn içün

“Allaha'dır tevekkülümüz itimâdımız.”

“Biz müttekâ-yı zerkeş -i câhe dayanmazız”

Bâlîn-i bahtı cây-i mübâhât sanmazız

Pervâne-vâr şem'-i mükâfâte yanmazız

İkbâl içün mevâid-i iblîse kanmazız

“Hakkın kemâl-i lûtfunadır istinâdımız”

“Zühd ü salâha eylemeziz ilticâ hele”

Âsâr-ı ittikaaye bedel câm alıp ele

Dünyâda vârımız yoğumuz vermişiz yele

Çekmekteyiz kavâfil-i uşşâka meş'ale

“Tuttu eğerçi âlem-i kevn'i fesâdımız.”

“Meyden safâ-yı bâtın-ı humdur garaz heman”

Değmezdi yoksa sekrine peymâne-î mugan

Her câm içinde seyredilür başka bir cihan

Şürb-î müdâm içün neye kıldık fedâ-yı can

“Erbâb-ı zâhir anlayamazlar murâdımız.”

“Minnet Hudâ'ye devlet-i dünyâ fenâ bulur”

Elhak gazelde neşve-i Bâkî bekâ bulur

Ahlâf o nazm'e gûş tutarken safâ bulur

Teştîrimiz bu sâyede az çok bahâ bulur

“Bâkî kalur sahîfe-i âlemde âdımız.”