Tard ü Aks Nedir Akis Söz Sanatı

Bir dizedeki kelime veya söz gruplarının diğer dizede yer değiştirilmesiyle yapılan edebi söz sanatına denir.

Osmanlıca yazılışı: Aks: عكس

Aks Sözcüğü Kökeni Sözlük Anlamları

Aks عكس  veya akis sözcüğü Arapça kökenlidir ve “yansıma, tepki, bir şeyin tersi” anlamlarında sözcükler üretilen “ ‘ks “ kökünden gelir. Bu gerekçe ile aks sözcüğü “yansıdı, tersine döndü” anlamına gelen ˁakasa عكس fiilinin mastarı olmaktadır. ^[1]

Akis, sözcüğü sözlüklerde “döndürme, tersine çevirme, bir şeyin başını sonuna, sonunu başına getirme” anlamları ile tarif edilir.  Bu nedenle bilakis (tersine),  aksi ( ters), ˁakasa (yansıdı )  ,akis ( yansıma ),  aksileşmek, aksine, sözcükleri ile aynı kökenden gelir.

ˁaks-i ṣadā : "ses yansıması, yankı"

ˁaksü-l ˁamel : "karşı eylem, aksülamel

Akis Aks Tard ü Aks Söz Sanatı

Aks söz sanatına edebiyatta akis, tard ü aks, aks ü tebdîl de denmiştir.  Belagat kitapları “Kibarın kelâmı kelâmın kibarıdır” sözünü örnek vererek; aks sanatını  “ bir cümlenin yahut bir mısraın altını üstüne getirmek “ ^[2] olarak tarif eder.  Yani akis sanatını “ bir cümlede veya dizedeki kelime veya söz gruplarının diğer dizede yer değiştirilmesiyle yapılan söz sanatı” olarak tarif edilebiliriz. Farklı kaynaklar ise bu söz sanatını:  “Bir mısra veya cümledeki kelime veya kelime gruplarının yerlerini değiştirerek önce geleni sona, sondakini başa getirmek suretiyle ikinci bir mısra veya cümle yapma sanatı. ”^[3], “Bir cümlede, bir dizede iki sözcüğün ya da sözcük topluluklarının yerleri değiştirilerek yapılan söz sanatı.”, “  Bir dizeyi veya cümleyi, ters yüz ederek, tersinden ve düzünden iki parça halinde söyleme sanatı.“ olarak tarif ederler.

Örnek:

• Dîdem ruhunu gözler/  gözler ruhunu dîdem
• Kıblem olalı kaşın/  kaşın olalı kıblem
• Olsun ko Nazim ey gül/  ey gül ko Nazim olsun
• Her dem gülüne bülbül,/  bülbül gülüne her dem  Nazîm 

Aks-i tâm ve Aks-i nâkıs

Belagat sanatında akis söz sanatı aks-i tâm ve aks-i nâkıs diye ikiye ayrılmaktadır. Akis sanatında bir ibarenin veya söz guruplarını önce düzünü sonra da tersini iki parça halinde söyleme mantığı vardır. Yani bir söz tersinden ve düzünden iki kez söylenmiş olur. İki kez söylenirken hem bir miktar anlam değişir, hem de sözün tersi ve düzü söylenirken ya tamamen veya kısmen ters düz edilmiş olur.  İfadeler tam olarak ve doğru bir sıra ile hem tersinden hem de düzünden söylenmişse bu şekilde olanlara aks-i tâm denilmiştir.   Örneğin “Her dem gülüne bülbül “ ibaresi “ bülbül gülüne her dem “ ” şeklinde tam tersinden de tekrar edildiğinde aks-i tam olmuş olur. Her dem gülüne bülbül, bülbül gülüne her dem”  Doğru bir sıralamayla, tam ters yüz edilmediğinde ise aks-i nâkıs olarak adlandırılır.

Aks-i Tam ve Örnekleri

Aksi tam söz sanatında ters yüz edilen sözcükler tam olarak ters yüz edilmiş demektir.

• Mümkün değil Hudâyı bilmek de bilmemek de
• Bilmek de bilmemek de mümkün değil Hüda’yı

• Mâtem görünür şâdi / şâdi görünür mâtem

• Tahsil-i hüner vakti hengâm-ı cüvânîdir
• Hengâm-ı cüvanîdir tahsili-i hüner vakti  Tahir’ül Mevlevi

Aks-i Nakıs ve Örnekleri

Aksi nakısta ters yüz edilen sözler ya eksik ya da yer değiştirmiş şekilde olur.

“Düşmanın hücumuna mukavemet, mukavemetine karşı hücumda ….” Namık Kemal / Cezmi

• Gelse der-gâhına ikrâm görürler küremâ
• Kürema dergehine gelse görürler ikrâm   Ziya Paşa
• 
  
• Her düzün bir yokuşu her yokuşun bir düzü vardır.
• 
  
• Eskiden vardım ben şimdi hiçin ben!
• Şimdi bir hi.im ben eskiden vardım Muammer Lütfi

KAYNAKÇA

• ^{[1] https://www.etimolojiturkce.com/kelime/akis}
• ^{[2] Tahir ‘ül Mevlevi, Edebiyat Lügati, Enderun 1996, s. 19}
• ^{[3] KAZIM YETİŞ, https://islamansiklopedisi.org.tr/akis}