Tema Nedir

Yunanca ve Latince:  thema,

Franszca: theme

Tema kelimesi Latince tehema; Fransızca, theme sözcüklerinden girmiştir. Teheme kelimesi sözlüklerde: “Bir söylemde, öğretici veya yazınsal bir metinde ana konu, geliştirilen düşünce” olarak açıklanır. Müzikte teheme ise: “Bir besteye temel olan melodik, ritmik ya da armonik, müziksel düşünce” [1]dir.  Teheme sözcüğü: “Bir çalışmanın teması onun konusu değil; eserde dolaylı veya dolaysız olarak ifade edilen merkezî fikir.”[2] Olarak da tarif edilir.

Türkçe sözlükler temayı: “Bir yazın ya da sanat yapıtında işlenen, geliştirilen konunun anlamca ortaya koyduğu ana yönelim. Konu ile ilgili duygu düşünce hayal” şeklinde tarif eder.

Ancak, hem basılı eserlerde, hem ders kitaplarında hem de internetteki bilgi kirliliği içinde tema, konu ve ana fikir ile karıştırılmakta tema ile konu, tema ile ana fikir arasındaki ayrımlar ortaya konulamamaktadır.  Bu nedenle tema yerine konu, konu yerine temanın tarifleri yapılmakta, çoğu kez aynı tarifelere, özelliklere sahip farklı iki kelime imiş gibi izah edilmektedir. Oysaki tema ile konu birbirlerinden farklı iki kavramdır.

TEMA NEDİR KONU VE TEMANIN FARKLARI

Tema nedir sorusuna verilen cevapların pek çoğu net olmayan, temayı konu ve ana düşünceden ayırt edemeyen, muğlâk tarifler olmaktadır. Bu durum ise tema kavramının pek çok akademisyen tarafından da net olarak anlaşılamadığını göstermiş olur. Tema, daha çok sanki şiire has bir şeymiş gibi açıklanmaktadır. Ancak şiirde de nesirde de tema kavramı vardır. 

Yanlış ve eksik tanımlara karşıt tema nedir sorusuna verilen güzel cevapların pek çoğu şiirlerdeki temayı tanımlamaya yöneliktir. “Şiirdeki duygu, hayal ve fikir bütününün ifadesi olan gerçek muharrik unsuru şiirin söylediğİ/söylemek istediği şeydir. “ [3] “Tema, bir şiir veya nesir yahut musiki eserinde ‘işlenen, geliştirilen bir buluş, bir görüş veya düşünüştür”[4]

Bir eserin teması ile konusu aynı değildir.  Bir eserde hangi duygu, hayal ve ilham  üzerinde durulmuştur sorusu bize temayı tespit ettirir.   Bir eserde “hangi mesele, gözlem, olay veya intibaın ele alındığı (konu) ve okuyucuya ne söylendiği (mesaj)dır.[5]

Tema, konu ile ilgili olsa bile konunun sanatçıya özel işleniş yönü ve soyut açılardan detaylanmış halidir. Tema, sanatçının eserini meydana getirmesine yol açan ilhamı, bir konun bir yönü haline gelebilecek bir mevzu üzerindeki özgün hisleri, özel yaklaşımları, yorumları, öznel düşünceleridir.

Konu, bir yazıda üzerinde durulan en genel, en beynelmilel, somut bir mevzudur. Konular bir varlık, durum, olgu, olay, tarihî vak’a, ölüm, ekonomi, gelenekler, hayat mücadelesi, işsizlik, dış borçlar vb olabilir. Tema ise genel bir konu üzerinde sanatçının o konuya özel ve soyut; kendi duygu, hayal, özgün yaklaşımı, özel bakış açısıdır.

Bir eserde birçok tema bulunabilir ancak eserde işlenen duygular, hayaller,  her birimindeki temalar birleşerek eserin ana temasını oluşturur. Temaların birleşmesi somutlaştırılması ise “konu” denilen çerçevenin içine girmiş olur. Yani tema; konunun eserde ele alınan yönü, yaklaşımı, konu hakkında esere yansıyan duygu, imge ve öznel yorumlarıdır.

Konu genel ve somut; tema ise sanatçının konunun belirli bir yönüne bakış açısı, yorumu, konunun o yönü üzerindeki hisleri, ilhamı, imgeleri gibi soyut yaklaşımlarıdır.  Tema, sanatçının kalbine, zihnine veya hayaline doğan hisler, düşünceler, ilhamlar ve bunların esere yansıtılma yönüdür. Tema, sanatçının eserini oluşturma sürecine götüren ruh halinin ve ilhamının eser haline gelene kadar işlenmiş, geliştirilmiş şeklidir.

Bu nedenle sanatçının ruh dünyasında ilk önce temanın nüvesi şekillenir. Bu nüveyi oluşturan his, hayal, izahat ile alakalı bu maya,  ilk andaki ham hali ile konuyu belirlemiş olacaktır. Bu bakımdan tema ve konu ayrımı üzerinde kafa yoran analizcilere göre tema, konudan önce ortaya çıkar. Başka bir deyişle konu temayı değil, aksine tema, konuyu hatta konunun belli bir yönünü belirlemektedir. Tema, kendisi ile ilgili olabilecek bir konunun genel güzergâhında ortaya çıkan konunu yönü ile ilgili sanatçının ortaya koyduğu özel yorumları, yaklaşımları, hisleri ve düşünceleri olmaktadır. Tema, eserin yazılmasına vesile olan itici gücün de kendisidir. Bu nedenle bir eseri oluşturan temel faktör konu değil temadır.

TEMA İLE ANAFİKİR

Tema ile ana fikir de aynı şey değildir. [6] Ana fikir genel olarak didaktik eserlerde bulunan somut bir öz fikirdir. Ana fikir, kesin bir yargı, analiz içeren, öğüt ve öğretici amaç taşıyan iddialı bir fikirdir. Tema da ise duygu, imge, konunu seçilmiş yönü üzerinde kişisel tavır ve yaklaşım vardır. Ana fikir, fikri, hükmü yargıyı veya analizi okura empoze etme; tema ise; öznel, duygu, hayal veya özgün tavrını betimleme, ifade etme ve okura hissettirme amacını taşır.  Tema, öğretici bir fikir değil “sanatçının hayal, duygu ve düşünce dünyasındaki görünümüdür ve ruh halinin yansıması…” dır.  [7]

Konu ve ana fikir evrenseldir. Tema ise, sanatçının ilhamını, duygu, imge ve ruh halini ifade etmeye odaklıdır.  Tema bu yüzden sanatsal metinlerde aranır ve  “sanatkârın hayal, duygu ve düşünce dünyasının yardımıyla ve dil birliklerinin orijinal sunuluşuyla farklılaşmış, başkalaşmış ve estetize edilmiş bir ”[8] hale gelir. Sanatsal metinler öznel ve özgün temalarını okurun beğenisini kazanacak şekilde ifade etmeye de odaklanır. Sanatçılar özgün ve öznel temalarını canlı , estetik okuru hayran bırakacak bir dil ve üslup ile ifade etme gayretine girer. Bu durum tema ile, sanatçının tarzı ve üslubu arasında alakalar oluşturur.

TEMANIN NİTELİKLERİ

Tema, sanatçının konuyu kendi açısından ele alması, konunun bir yönü üzerindeki öznel düşünceleri, hisleri, duyguları, konuya bakış açısı, konuyu yorumlaması ve kendine has ifade etmesidir.  Tema, bu noktada üslup ile de yakınlaşır. Tema, sanatçının konuyu ele alışındaki kişiselliğini, bir konunun ne kadar çok farklı yönlerden ele alınabileceğini, değişmeceli olabileceğini ve özelleştirilebileceğini de ortaya çıkarmış olur. Temalar; “insanın insan olması bakımından yaşadığı ve tanıdığı ortak hallerin” [9] ölüm korkusu, gurbet, aşk, sevgi, özlem, ayrılık, kıskançlık gibi genel olabilecek konulara sanatçının kendine has yaklaşımları, öznel ifadesi ile yaptığı yorumları olmaktadır. Sanatçı, eserinin üzerinde durduğu mevzunun yönündeki duygu, düşünce, imge ve diğer soyut aktarımlarını somutlaştırarak veya esere özgü diğer yöntemlerle okura aktarma çabasında olur. Bunu sağlamak için de dilin olanaklarından, görgü bilgi ve birikimlerinin imbiklerini kullanmak zorunda kalır.

Tema, somut konulara somut yaklaşımlar gösteren didaktik eserlerden ziyade, sanatsal metinler için var olan bir kavramdır. Bu bakımdan tema özellikle şiir de ve roman, öykü ve tiyatro gibi eserlerde aranır. Tema, eser oluşmadan önce sanatçının o andaki ruh hali içinde ve muhayyilesinde ortaya çıkan duygu, his, imge, ilham veya buluş niteliğindeki bir yorumu yada yaklaşımın eser haline gelene kadar gelişen değişen şekli olmaktadır. Eserde gelişmiş hali ile vücut bulan temanın ilk hali sanatçının o andaki ruh hâlinin tesiri ile tohum haline gelir. Temanın eser, ortaya çıkarken kat ettiği gelişme bir tohumun ormanı içinde saklaması, ağaç haline gelmesi haline benzetmek çok mümkündür.

TEMA VE ANA TEMA NASIL TESPİT EDİLİR.

Eserlerdeki fikir, düşünce, analiz gibi somut ve nicel kavramlarla ilgili olmayan; aksine duygu ve hayali betimlemeye çalışan temayı tespit etmek çok kolay olmamaktadır. Bir eserde birçok temanın da işlenmiş olması ilk önce ana temanın bulunması şartını ortaya çıkarmış olur.

Sanatçının “ hayal, duygu ve fikirlerinin odaklaştığı, fikri his ve hayale bağlayan unsurların işaretlendiği kavram veya durum ”[10] eserin ana teması olmaktadır. Eserde ilk kelimeden son kelimeye kadar en çok hangi, duygu, hayal ve ruh hali üzerinde durulmuştur sorusu eserdeki ana temayı belirler. Temayı bulmak için konuya sorulan en güzel sorular “ bu eserdeki özel duygu, zihnini meşgul eden özel düşünce, özel hayal nedir. Bu eserin ortaya çıkmasına vesile olan asıl hareket noktası olabilecek, en yoğun duygu, hayal, ilham veya ruh hali ne olabilir? Bu eserin konusu nasıl yorumlanmıştır. Bu eserin konusu hakkında n hissedilen ve hissettirilmeye çalışılan özgün ve öznel yaklaşımlar ile yorumlar nelerdir?  Soruları eserlerin temasını tespite olanak sağlar.

KAYNAKÇ.A

• [1] Meydan Larousse, Milliyet, 22. Cilt, s. 11394
• [2] J.A. Cuddon, Dictionary ofLiterary Terms&Literary Theory, Penguin Books, London 1999, s. 913.
• [3] Muhsin Şener, “Kolayı Seçme Rahatlığı”, Şiir Odası, S 2,2000, s. 12.
• [4] Selçuk Çıkla, “ŞİİRDE ‘TEMA’ KAVRAMI ÜZERİNE” Yeni Tilrk Edebiyatı Dergisi, Sayı 6, Ekim 2012, s. 71-86
• [5] 4 İsmail Çetişli, Edebiyat Sanatı ve Bilimi, Akçağ Yayınları, Ankara 2008, s. 74-75.
• [6] Turan Karataş, Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, 2. b., Ankara 2004, s. 467;
• [7] Selçuk Çıkla, “ŞİİRDE ‘TEMA’ KAVRAMI ÜZERİNE” Yeni Tilrk Edebiyatı Dergisi, Sayı 6, Ekim 2012, s. 71-86
• [8] Selçuk Çıkla, “ŞİİRDE ‘TEMA’ KAVRAMI ÜZERİNE” Yeni Tilrk Edebiyatı Dergisi, Sayı 6, Ekim 2012, s. 71-86
• [9] ŞerifAktaş-Yakup Çelik-Mustafa Karaşahin, Lise Türk Edebiyatı 9, Bilge Ders Kitaplan Yayıncılık, Ankara 2005, s. 101; Ş
• [10] Sadık Kemâl Tural, “Şiirin Dünyasına Yaklaşmak III”, Konevî, S 13, Ekim 1983, s. 7.