Tenkit Nedir

Osmanlıca yazılışı : tenkit  تنقيت

Yunanca: Kritikos

Fransızca. Critique

Tenkit Kökeni Sözlük Anlamları

Tenkit sözcüğünün kökeni Arami dilinde “noktalama, sivri bir nesneyle tıklama” anlamına gelen ( nkd) nakd [1] sözcüğüne dayanmaktadır.  Tennkit sözcüğü Aramice ile aynı dil kökeninde dayanan Arapçadaki “nkd” sülasi - üçlü- köküne dayanmaktadır. Tenkit sözcüğü “gagalama, iğneleme, eleştirme “  anlamında sözcükler üretilen naḳd نقد

 kelimesinin tefˁîl vezninden mastarı olmaktadır.[2] Tenkit sözcüğü, “gagaladı,  eleştirdi, eleştirel yorumda bulundu” anlamlarına gelen naḳada نقد ,

eleştirmen anlamına gelen münekkid, [3] “gagalama, nakit para, akça “ anlamlarına gelen nakit, sarraf anlamına gelen nakkad ile intikād, tenakkud sözcükleri de “ nkd “ kökünden gelmektedir.

Tenkit sözcüğü Osmanlıca lügatlerde: “fenasını atma, temizleme, iğneleme, yorumlarda bulunma, eleştirme “ , “madeni paranın gerçeğini sahtesinden ayırmak, sözün güzel ve kusurlu yanlarını ortaya koyup açıklamak” [4]anlamları ile açıklanır.

Terim Anlamı ile Tenkit

Tenkit sözcüğünün eski edebiyatta” haşiye, ta’likat, tefsir” anlamlarında da kullanıldığı görülür. Eski edebiyatçılar, tenkidi “ilm-i nakd “ veya Fars edebiyatındaki kullanıldığı gibi  “nakd-i edebî” şeklinde de ifade etmişler,” ilmi nakd “tabirini “nazmın kusurlarını bildiren ilm “anlamı ile kullanmışlardır. lm-i nakd ile meşgul olanlara ise nakkādi demişlerdir. Günümüzde tenkid yerine “ yorum, eleştir, inceleme, tahlil” sözcükleri de kullanılmaktadır. Batı dillerindeki karşlığı “crituque “ kritiktir.  Tenkid yerine Fransızca “analyse” ve Osmanlıca “tahlil” sözcükleri de kullanılabilinmiştir. Şerh sözcüğü de kimi zaman tenkit yerine kullanılabilir.

Tanzimat dönemi yazarların batılı manadaki tenkit yerine “ muhakeme ve muâhaze” tabirlerini de kullandıkları dikkati çeker. Tanzimatçılar, tenkit ve kritik kavramanı bir sanat eserinin hem iyi hem de kusurlarını ortaya koyacak şekilde iki yönlü incelemek olarak anlamışlar, Servet-i Fünûn döneminde tenkit yerine “bir eserin hakîkaten güzel bir eser sayılıp sayılmayacağına dair hüküm vermek “ anlamı ile Fransızca “crituqie” kritik sözcüğü de kullanılmaya başlanmıştır.  

Tenkit terim anlamı ile : “ Bir sanat eserinin ( edebi eser, resim, heykel mimari vb) şahsi zevke dayalı olarak veya estetik prensiplere göre sistemli bir şekilde değerlendirilmesi “ , Bir sanat eserinin değerini ortaya koyacak şekilde öznel veya belirlenmiş ölçütlere göre incelenmesi, analiz edilmesi “şeklinde tarif edilebilir.

Tenkit Türleri

Tenkitler, şahsi değerlendirmelere göre ( izlenimsel (empresyonist) tenkit veya nesnel (bilimsel) olmak üzere ikiye ayrılabilir.

İzlenimsel (empresyonist) Tenkit:  Fransız yazar Anatole France ’ın tarzı;  eleştirmenin kendi zevk, algı ve estetik anlayışına göre biçimlenen tenkittir. Bu tenkit bilimsel bilgi ve teorileri dayanak almayan öznel, hükümlere, beğeniye veya eleştiriye dayanan güvenirliği olmayan tenkit türüdür.

Nesnel - Bilimsel Tenkit: eseri teorik bilgiler, içerik, yapı ve üslûpları üzerinden nesnel ve tarafsız olarak inceleyen tenkit türüdür. Eserler bilimsel kıstaslara göre değerlendirilir. Kişisel yargıların ispatsız hükümlerdin kıymeti olmaz. Eser, bilimsel araştırmalardan yararlanarak, duygulara yer verilemeden yapılan, eserin sanat değerini ortaya koymaya çalışan tenkit türüdür.

Edebi Tenkit

Edebi eserlerde dil, sanat, üslup ve muhtevaya yönelik tenkit yapılmaktadır. Modern anlamı ile tenkid, konusuna hâkim bir münekkidin ( eleştirmen) eseri olumlu olumsuz her yönden nesnel bir şekilde değerlendirmesidir. Edebi tenkid, bir edebi eserin edebi bilgilere ziyadesi ile vakıf olan, edebi teori ve kuramları da iyi bilen bir münekkid tarafından nesnel ve yansız olarak yapılan incelemesidir. Teori, bilgi, kuram eksikliği olan bir münnekidin yaptığı inceleme;  vukufsuzluk ve salahiyetsizlik ile sonuçlanır. Bu durum esere ve sahibine yapılacak en büyük haksızlık olacaktır. Teori, bilgi ve kuram eksikliği olmadığı halde kıskançlık, çekememe, rekabet, siyasi, dini vb sebeplerle eseri baltalamak amacı ile yapılan haksızlık gayreti de edebi tenkit sayılmaz. Eseri sadece övmek veya aşağılamak amaçlı yapılan hiçbir çalışma edebi tenkit kapsamına giremez.

İdeal edebi tenkit, ilmi ölçütlere dayalı, tarafsız ve nesnel şahsi hükümler içermelidir. Eserin farklı açılardan analiz edilmesi, faydalı, estetik, özgün yanlarının illaki ortaya konulabilmesi yanlış ve olumsuz yanlarının da gerekçeleri ile ortaya konulması gerekir. Eserin, teknik normları karşılayıp karşılayamadığı; eserin dil, şekil, yapı, anlatım, dâhil olduğu ekol ve ortamı bakımdan incelenmesi elzemdir.

Edebi eserler;  

a)     Şekil , (dış yapı) plan, bölüm, kurgu ve vaka düzeni; eserin türü ile ilgili teorik bilgi ve uygulamaları

b)      İçerik ( muhteva) dil, anlatım, üslup, imge, estetik kabiliyet, keşif mahiyetindeki özellikleri , fikri mahiyet ve zenginliği, sosyal ortam, yazıldığı dönem

c)      Teknik aksamalarının olup olmadığı; plan, kurgu, aktarım sıhhati veya bozukluğu; dâhil olduğu ekol, edebi anlayışa vb yaptığı katkıları veya üstüne bir şeyler koyamadığı gibi değişik açılardan nesnel olarak değerlendirilmelidir.

Edebi tenkitin amacı yermek veya övmek değil; iç, dış ve teknik yapısı, sanata katkıları, başarılı ve başarısız yanlarını ortaya koymak, dâhil olduğu türün, ekolün, dönemin vb içindeki yerini, önemini veya önemsizliğini belirtmektir.  Eserin, hayal dünyası;  icat veya yenilik sayılabilecek yönlerini; estetik ve bediî katkılarını, tefekkür dünyasını ortaya koyabilmek elzemdir.  Edebi eseri benzer eserler ile farklı açılardan mukayese edebilmek, sanat anlayışını ortaya koyabilmek tenkit için önemlidir

kaynakça

• [1] https://www.etimolojiturkce.com/kelime/nakit
• [2] https://www.etimolojiturkce.com/kelime/tenkit
• [3] https://www.etimolojiturkce.com/kelime/nakit
• [4] RAHMİ ER, https://islamansiklopedisi.org.tr/tenkit--edebi-tenkit#1