Tezâd Kökeni Anlamları Tezat Sanatı ve Örnekleri

Tezâd Kökeni Anlamları

Osmanlıca yazılışı: Tezâd : التضادّ

Tezâd Arapça kökenlidir ve “zıtlık, çelişki, karşıt, aksi  “ anlamında sözcükler üretilen zıdd , ḍidd ضدّ  kökünden gelmektedir. Bu nedenle zıdd, tâdat,  sözcükleri ile aynı kökene dayanır. Tezâd, Arapça ḍidd ضدّ  "zıt, karşıt" sözcüğünün masdarı olmaktadır.

Sözlüklerde : “ nitelik ve durumları birbirine tam aykırı olma, birbirinin aksine olma, aykırıl, zıtlık, “zıt, ters; karşıtlık, aksi, “ anlamları ile izah edilir.

Edebiyatta Tezâd Sanatı

Edebiyatta tezad sanatı en basit tarifi ile şiirde veya nesirde anlamları birbirine zıt olan kelimeleri bir arada kullanarak ifadeyi güçlendirme, anlamı izah sanatı olarak tarif edilebilir.  Eski edebiyatçılar tezat sanatını kullanmaktan dolayı ortaya çıkan amacı ve anlam uygunluğundan dolayı “mukābele, mutâbakat ve tıbâk” sözcüklerini “ zıddını da düşünerek sağlanan uygunluk “ mantığından hareketle  tezad sanatı ile eş anlamlı olarak görmüşlerdir. Çağdaş edebiyatımızda tezâd sanatına karşıtlık sanatı da denmektedir.

Tezat, birbirinin zıddı olan kavram, duygu, düşünce veya durumları; karşıtı ile ilişkilendirip aralarında bir ilgi kurmak ve zıtlıkları aynı ifade içinde ve bir arada zikretme sanatıdır.

Tezat sanatı bir kavramı, düşünceyi fikri vb aralarındaki münasebetlerden dolayı kendisinin zıddı, veya kendisine muhalif başka bir mâna ile aynı ifade içinde kullanmaktır.  Karşıt manaları bir ifade içinde toplamak amacı ise ifadeyi karşıtı ile daha net izah edebilmek, söze, güç kuvvet ve derinlik katmaktır.  

Tezât sanatına her şeyden önce ifade edilecek kavramın duygunun, düşüncenin vb daha net ifade edebilmek amacıyla başvurulur.  Her şey zıddı ile daha net anlaşılır. Bu nedenle tezat sanatı bir şeyi zıddı ile daha net izah etmek amacına hizmet eder.  Tezat sanatına, bir düşünceyi duyguyu vb zıddı veya mukabiliyle daha güçlü bir şekilde kavratabilmek amacıyla başvurulur.  Bu amaçla bir birlerine karşıt olan isimler, isim cinsinden sözcükler,  filler ve fiilimsilerden tezat yapılabilinir. Tezat,   sanatında önemli olan anlamların karşıtlığı değil anlamların karşıtlığından istifade edilerek manayı güçlendirmektir.

Ağlarım yâdıma geldikçe gülüştüklerimiz

 

Şîrler pençe-i kahrımdan olurken lerzan

 Beni bir gözleri âhûya zebûn etti felek

 

Aşk derdiyle hoşem elçek ilacımdan tabib.

Kılma derman ki helâkim zehri dermanındadır  Fuzuli

 

Kuru idik yaş olduk ayağ idik baş olduk

Kanatlandık kuş olduk uçtuk elhamdülillâh Yûnus Emre

 

El çek tabip, el çek; yaram üstünden

Sen benim derdime deva bilmezsin.

 

Neden böyle düşman görünürsünüz,

Yıllar yılı dost bildiğim aynalar?             Cahit Sıtkı Tarancı'

 

İçimde kar donar, buzlar tutuşur,

Yağan ateş midir, kar mıdır bilmem.

Ak kara, kül döker; gövden, gölgene

Buzda bile kaynar efkâr yiğidom!

Cehennem köz iken yağız sinende

Yorganın beyhude buz, kar yiğidom !  Şahamettin Kuzucular

 

İham-ı Tezat Nedir Örnekler ve Açıklamalar

İhâm,  bir çok anlamı olan bir sözcüğü vehme, şüpheye, kuruntuya, tereddüde düşürecek şekilde pek çok anlamına gelebilecek şekilde kullanmak sanatıdır.  Bu sanat bir kelimenin birçok anlamını akla getirecek şekilde kullanarak muhatabı tereddüde düşürmeyi amaçlar.

Gülmek ol, goncaya münasiptir,

Ağlamak bu, dil-i hazine gerek.