Tümcenin Öğeleri
22.03.2018
Tümcenin Öğeleri
Fransızca : memre de phrase
İNGİLİZCE: parts of sentence
Almanca : satzteil , satzgiled
Osmanlıca:
Arapça :
Kelime türü: İsim –- Dilbilimde bir terim
FARKLI EŞANLAMLI TERİMLERİ: cümle unsurları
TANIMLAR
“Tümce”; olmuş, tüme yakın anlamında bir terimdir. “Cümle “sözcüğü ise Arapça da toplanmış bir araya gelmiş demek olan cem olmak sözcüğünden türemiştir. “Öge “ kelimesi ise bir bütünü oluşturan her bir parça anlamında bir dilbilgisi terimidir.
1) YÜKLEM
Yüklem teriminin anlam açılımı “yükü üstüne alan, yüklenen, yükü taşıyan” şeklindedir. Bu nedenle Özne ile birlikte yüklem bir cümlenin en temel öğesidir. Yüklem cümlede yargıyı, hükmü eylemi yüklenmiş olan sözcüktür. Özne ise yüklemde bildirilen işi yapan varlık veya kişidir.
Ad soylu yüklemi, fiil soylu yüklem
Ad yüklemi: Bir eylem bildirmeyen isim kökenli bir sözcüğün yüklem görevine girmesidir.
Ad soylu Yüklem örneği : : Osmanlıların başkenti İstanbul ‘du
Eylem yüklem örneği: Akşam size geleceğiz.
2) ÖZNE
Yüklemin bildirdiği işi yapan varlık, kimse şeydir. Özne ile yüklem cümlenin en temel öğeleridr. Ortada yapılan bir iş varsa o işi yapan bir özne - fail – de vardır. Şu halde yüklemde işi yapan fail öznedir. Özne; şahıs, fert, birey, zat, kişi, fail, işi yapan anlamına gelir. Özneyi - faili – bulmak için yükleme sorulan “kim, ne” soruları sorduğumuzda yüklemdeki işi yapan varlık, kişi, şey ortaya çıkar.
Türkçede üç türlü özne vardır.
a)Gerçek Özne: Cümlede yüklemin bildirildiği işi İşi yapan kişi, tümcede belirgin olarak ortaya çıkıyorsa o kişi gerçek özne olur.
.
Örnek: Ayşe saçlarını taradı ( tarayan kim = Ayşe) Taramak eylemini yapan Ayşe cümlede açıkça görülür. Saçını tarayan Ayşe olduğuna göre ve bu eylemi Ayşe ‘nin yaptığı belli olduğuna göre Ayşe gerçek bir öznedir.
b) Gizli Özne: Gizli özne de aslında gerçek öznedir. Fakat eylemi yapan bu tip öznenin kimliği ben sen, o biz siz onlar gibi doğrudan doğruya görünmemesinden kaynaklanır.
Örnek: Dün okula gitmedi.
Açıklama: Gitme eylemini yapan o zamiridir. Fakat o kişisinin adı ve kimliği açık değildir
“Giden kim?” diye sorduğumuzda yanıtı : “ o ” dur.
c) Sözde Özne: Sözde özde kelimesi lafta işi yapan özne anlamındadır. Bazı cümlelerde yapılan bir iş vardır ama yapılan işi yapan özne gözüken sözcük o işi yapamaz. İşi yapan özne ne yüklemde ne de cümlede belli değilse özne imiş gibi gözüken öğe sözde öznedir.
Örnek: Sınıflar dün boyanmış.
Boyama eylemini kim yapmış?. Boyama eylemi “birileri tarafından, birilerince” yapılmıştır ancak bu özne cümleden ve yüklemden belli olmaz.. Bu örnekte sınıflar sözcüğü nesne olduğu halde sözde öznedir. Çünkü sınıflar kendi kendini boyayamazlar.
3) NESNE
Nesne, araç gereç, varlık demektir. “Bazı eylemleri yaparken bir nesneye gereksinim duyarız. Örneğin okumak eylemini yapabilmek için bir nesne (kitap, defter, gazete vb.) olmalıdır. “
“Bir işi yapan NE, NEYİ yapmış?” sorusu cümledeki nesneyi ortaya çıkarmaktadır.
Ali sınıfın camlarını kırdı
Kırmak= Yüklem
Ali : Özne
( Ali neyi kırdı ) sınıfın camlarını Nesne
Nesneyi “belirtili nesne” ve “belirtisiz nesne” diye ikiye ayırırız. Belirtili nesnenin sorusu “NEYİ”dir. Belirtisiz nesnenin sorusu da “NE”dir.
Ali cam kırdı ( Ne kırdı = cam , belirtisiz nesne )
4) ZARF
Zarf tümleci: Eylemin ne zaman, nasıl , nereye doğru , ne kadar veya neyle yapıldığını anlatır.
Akşam maç yapalım mı (Ne zaman yapalım mı : akşam)
Ahmet koşarak gitti. (Nasıl gitti: koşarak)
Dağdan aşağı indilere! (Nere ye inelim: aşağı)
Seni çok seviyorum. (Ne kadar seviyorum: çok)
İstanbul’a uçakla gideceğim. (Ney ile : uçakla)
.
5) TÜMLEÇ
Dolaylı tümleç de denir. Dolaylı tümleç olan öğe Yönelme durumu (-e/ -a), bulunma durumu (-da/-de), çıkma durumu (-dan/ -den)… eklerini almış öğedir.
Dolaylı tümleci bulmak için yükleme "Ne kim nere hangisi" soruları sorulur
Ne-(y)e kim-e nere-(y)e hangisi-(n)e
Ne-(y)de kim-de nere-de hangisi-(n)de
Ne-(y)den kim-den nere-den hangisin-(n)den
Hasan okula gitti.
Açıklama: Nereye gitti: okula.
Kediye süt verdim.
Açıklama: kime süt verdim: kediye
Babam trene bindi
Hangisine bindi: trene
