Türeme Ünlü Nedir
Fransızca : voyelle de attaque
İNGİLİZCE: anaptyticvovel
Almanca : einsatzvokal
Osmanlıca:
Arapça :
Kelime türü: İsim –- Dilbilimde bir terim
FARKLI EŞANLAMLI TERİMLERİ: . . takma vokal, katma vokal
TANIMLAR
Sözcüğün aslında ve yapısında olmadığı halde, bir ek aldığı zaman veya diğer nedenler ile önseste veya iç seste ortaya çıkan ünlüdür.
Rum> urum
Station> İstasyon
Sakala> iskele
genç – cik > gencecik
hükm> hüküm
bir – cik > biricik
azm> azim
az – cık > azıcık
sapsağlam> sapa sağlam
Gepgenç> gepegenç
Öp> öpücük
Gül> gülücük
Yukarıdaki örneklerde ünlü türemesi görülmektedir. Ünlü türemelerin bir nedeni de “-cik”” eki dir. Bu ek isim soylu sözcüklerden yeni sözcükler türetirken ünlü de türetir.
Fiilden isim veya isimden isim türeten bu ek bazı sessizleri düşürürken ünlü de türetmiş olur.
Küçük> küçük cük> küçücük,
Büyük> büyükçek > büyücek ,
Minik> minik cik > minicik
Ufak- cık > ufacık
“öpüşcük,
gülüş – cük”
Ünlü türemesinin görüldüğü yerler
Sonu çift sessizle biten pek çok Arapça asıllı kelimler de telaffuzu kolaylaştırmak için son iki ünsüz arasında bir ünlü türetilir. Bu kelimelere ünlüyle başlayan ekler veya bitişik yazılacak şekilde yardımcı fiiller getirildiğinde türemiş olan ünlüler tekrar düşer. Her ikisi de ayrı ayrı ama birbirinden kaynaklanan ses olayıdır: ünlü türemesi, ünlü düşmesi.
Örnekler: : emir < emr, keşif < keşf, sabr> sabır, kahr, kahır
azil < azl, nakil < nakl, fakr> fakir, kabr> kabir
hüküm < hükm, bahis < bahs, fikir < fikr, kast, > kasıt
nutuk < nutk, sabır < sabr, şahıs < şahs, şehir < şehr, ilim < ilm, zehir < zehr, zikir < zikr
Ünlü türemesi kelimenin başında ortasında veya sonunda oluşabilir. Buna göre de başta ortada sonra ünlü türemesi gibi çeşitlere de ayrılır. Türkçede en sık rastlanılan ünlü türemelri kelime başlarında olur.
- Yor şimdiki zaamn eki fiil köklerinde kendisinden önce ünlü türetir.
- Gel> gel-i –yor
- Koş; koş- u – yor
- Oyun_ u- yor> oyn- u yor
-
Ön Seste Ünlü Türemesi
Türkçe kelimler, r, l, n gibi ünsüzler ile başlamaz. Bu ünsüzler ile başlayan yabancı asıllı kelimler önünde Türkçenin ağızlarında ve halk arasında ünlü türetilir.
Türkçedeki kelimeler çift ünsüzle e başlamadığı için yabancı dillerden dilimize geçmiş olan çift sessizle başlayan kelimelerin başında da kelimenin aslında olmayan bir ünlü türetilmiş olur. Bu türetmelerin bazıları çok yaygınlaşarak resmi dile ve yazı diline de yerleşir.
raf > ıraf rişte > erişte Recep > İrecep Rus > Urus Rum > Urum rüzgar > örüzgar / ölüzgar lazım > ilazım limon > ilimon leş > ileş Yun. anahtar > nahtar > inahtar "anahtar" station > istasyon scarpine > iskarpin vb.