TÜRK DİLİNİN SADELEŞME HAREKETİ ÜZERİNE BİR BİBLİYOGRAFYA DENEMESİ
11.07.2017
TÜRK DİLİNİN SADELEŞME HAREKETİ ÜZERİNE BİR BİBLİYOGRAFYA DENEMESİ
Erdem KONUR[1]
ÖZET
Bu çalışmada,Türkiye’de yayımlanmış makaleler ve kitaplar esas alınarak,Türkçe’nin sadeleşme süreci ve dilde sadeleşme hareketi üzerine bir bibliyografya denemesi yapılmıştır.Çalışmamızda, sadeleşme konusunda çalışan araştırmacıların işini kolaylaştırmak hedeflenmiştir.
Makalemizde ilk önce Türk dilinin tarihsel serüvendeki durumu hakkında kısa bilgi verilmiştir.İki bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde makaleler,ikinci bölümünde ise kitaplar yer almaktadır.Çalışmamızdaki yayınlar,bu konu hakkında yapılan çalışmaların bütününü kapsamamaktadır.Gerek Türkiye,gerekse de Türkiye dışındaki kaynakların da taranması,bu alandaki eksikliği şüphesiz giderecektir.
Anahtar Kelimeler: Bibliyografya,Dilde Sadeleşme,Türkçenin Sadeleşme Hareketi
GİRİŞ
Dilin gereksiz ve karmaşık sözcüklerden arındırılarak herkesin konuştuğu ortak ve anlaşılır bir dil üretmesine,dilde sadeleşme denir.Türk dilinin yazılı ilk örneklerindeki[2] sözcükleri incelediğimizde,söz varlığının büyük bölümünün Türkçe kökenli olduğunu ve bu yazılı örneklerde oldukça sade bir dil kullanıldığını görmekteyiz.Köktürklerden sonra kurulan,Uygurlar devleti döneminde Türkler birçok kültür ile etkileşim içine girmişler,bu durum dilin yapısında da kendini göstermiştir.Uygurlar döneminde yapılan gerek din değişikliği,gerekse medeniyet değişikliği dili de etkilemiştir.Uygurların yeni dinlerine(Budizm,Maniheizm vb.) ve yeni medeniyetlerine ait terminolojiler incelendiğinde bu terminolojinin büyük bir bölümünün alıntı kelimelerden oluştuğu görülmektedir. Yine bu dönemde,değişik kültürlerle etkileşimle birlikte,dilimize ilk kez yabancı kaynaklı kelimeler girmeye başlamıştır.Sanskritçe,Soğdça,Toharca,Çince kelimeler bunlardan bazılarıdır.
İlerleyen yıllarda,Karahanlıların İslamiyeti kabulüyle birlikte; Türk diline,İslamiyet’in kutsal kitabı Kuran-ı Kerim’in dili Arapça’dan ve gelişmiş bir edebiyata sahip olan Farsça’dan birçok kelime girmiştir. Özellikle Oğuz Türklerinin dili olan Batı Türkçesi döneminde Arapça ve Farsça’dan alıntılar hızlanmış ve Batı Türkçesine birçok alıntı kelime girmeye başlamıştır.Türk diline giren alıntılar, sadece Arapça ve Farsça sözcükleri değil,bu dillere ait gramatik unsurları(tamlamalar vb.) da kapsamıştır.
Batı Türkçe’sinde Türkçe’den başka bir de yabancı unsurlar vardır. Bu unsurlar çeşitli Arapça ve Farsça kelime ve terkiplerdir. Türklerin İslam kültürü çerçevesine girmeleri dolayısıyla Türkçe’ye sokulan Arapça ve Farsça unsurlar, Türkçe’yi Eski Türkçeden sonra, yeni yazı dilleri devresinde istilâya başlamış, bu istilâ bilhassa Batı Türkçe’sinde korkunç bir gelişme göstererek birkaç asır içinde Türkçe’yi âdeta tanınmaz bir hâle getirmiştir.[3]
Osmanlı devletinde özellikle XIX. yüzyılda yetişen aydınlar ilk kez Türk dilinin sadeleşmesi üzerinde durmuş ve fikir beyan etmişlerdir. Tanzimat aydınlarının dilde sadeleşme üzerine eğilmelerinin bir başka nedeni de edebiyatı halkı aydınlatmada araç olarak görmeklerinden kaynaklanmaktadır.Nitekim halka bir şey öğretmenin yolu,sade bir dilden geçmektedir. Tanzimat aydınlarından olan İbrahim Şinasi Efendi,Ahmed Mithat Efendi gibi isimler,Türk dilinin halkın anlayamayacağı şekilde alıntı kelimelere sahip olduğunu,bu yüzden dilin sadeleşmesi gerektiğini vurgulamış ancak dilde sadeleşme hareketinde başarılı olamamışlardır.
Dilde sadeleşme hareketinde,asıl başarıyı, Genç Kalemler dergisi etrafında toplanan,Ziya Gökalp ve arkadaşları sağlamıştır.
Milli Edebiyat ve Yeni Lisan Hareketi’nin açmış olduğu çığırda özellikle dil üzerinde milli bir siyaset benimsendi. Dönemi için söz konusu edilen bu duyarlılıklar sonraki yıllarda da etkisini sürdürdü ve Cumhuriyetle birlikte resmi dil politikası olarak icra edildi. Mevcut durumun iyileştirilmesi ihtiyacından doğan bu hareket zamanla politik bir yaklaşıma da dönüştü.[4]
Yukarıda kısaca bahsettiğimiz Türkçe’nin tarihsel gelişimi içindeki durumu ve dilde sadeleşme hareketini kısaca bu şekilde özetleyebiliriz.Makalemizin amacı,Türkçe’nin dilde sadeleşme hareketiyle ilgili yapılan çalışmaların bibliyografyalarını vermek olduğu için,yukarıdaki açıklamaları yeterli görüyoruz.Bu makalede,Türk dilinin sadeleşme tarihiyle ilgili yapılan çalışmalara(kitap ve makale) yer verecek ve bu bu çalışmaları bibliyografya şeklinde okuyucuya sunacağız. Böylece okuyucu ve araştırmacılar Türk dilinin sadeleşme hareketiyle ilgili birçok kaynakçaya ulaşmış olacaktır. Çalışmamızdaki yayınlar,bu konu hakkında yapılan çalışmaların bütününü kapsamamaktadır.Gerek Türkiye,gerekse de Türkiye dışındaki kaynakların da taranması,bu alandaki eksikliği şüphesiz giderecektir.
- MAKALELER
● AKALIN, Şükrü Halûk(2011),"Yeni Lisan Hareketinin Yüzüncü Yılında Türkçe",Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi 100. Yılında Yeni Lisan Hareketi Özel Sayısı,C: CI, S: 715, sf.3-10.
● ALDAN, Mehmet(1986),"Dilde Sadeleşme ve Ispartalı Hakkı",Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi,C: LI, S: 411, s. 225-234.
● ARGUNŞAH,Mustafa(2012),”Ahmet Mithat Efendi’nin Türkçe’nin Sadeleşmesiyle İlgili Görüşleri”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall 2012,sf. 1-12.
● DAŞDEMİR,Muharrem(2013),"Çağdaş Dil Biliminin Işığında Yeni Lisan Hareketi ve Türk Dil Devrimi'nin Karşılaştırılması",TEKE Dergisi, Sayı: 2/3, sf.53-58.
● DİZDAROĞLU, Hikmet(1960),'Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri [Agâh Sırrı Levend], (Kitaplar - Tenkit)", Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: X, S: 109, sf. 36-38.
● GÖZAYDIN, Nevzat(1992),"Refik Halid Karay ve Dilde Sadeleşme",Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: 1992/I, S: 483, sf. 805-814.
● GÜZEL, Abdurrahman(1988),"Halk Şairlerimizde Türk Dili Şuuru" Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: LV, S: 435, s. 130-138.
● HARMANCI,Esat (2010),” Yeni Lisan’dan Bugüne Değişen Dilde Millilik Algısı”,Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi,sf. 121-132.
●İMER,Kamile(1973),” Türk yazı dilinde dil devriminin başlangıcından 1965 yılı sonuna kadar özleşme üzerine sayıma dayanan bir araştırma”,Türkoloji Dergisi, sayı:1, cilt V, 1973, sf.175-190
● İZ, Fahir (2003) “Hepimizin Türkçesi”, Türklük Bilgisi Araştırmaları Dergisi,Sayı: 27/11.
● KISSLING, Hans Joachim(1952),"Yabancı Dergilerde Bahsi Geçen Türkçe Kitaplar [Agâh Sırrı Levend: Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Safhaları], (Kitaplar - Tenkit)”,Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: I, S: 10, sf.599-600.
● KORKMAZ,Hüsna (2013),” Türkçeleşme ve Mehmet Emin Yurdakul’un Türkçe Şiirleri”,Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,Sayı: 49, sf.39-54.
● KORKMAZ, Zeynep(2000),"Batı Dilleri ve Türk Dili Grameri Üzerindeki Etkileri",Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten,sf. 49-54.
● KORKMAZ, Zeynep(2003),"Cumhuriyet Döneminde Türk Dilinde ve Türk Dili Alanında Yaşanan Gelişmeler",Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: LXXXVI, S: 622, sf.299-357.
●KORKMAZ,Zeynep(1973),” Dilde doğal gelişme ve devrim açısından Türk Dil Devrimi”,Türkoloji Dergisi, c. V/1,1973, s. 97-114
● MAZIOĞLU, Hasibe(1965),"Divan Edebiyatında Sadeleşme Akımı",Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: XIV, S: 165, sf. 607-612.
● ÖZDEMİR, Numan(1972), “Aktarmalar: Dilde Sadeleşme",Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: XXVI, S: 251, sf.463.
● ÖZKIRIMLI, Atillâ(1972),"Bir Gelişimin Tarihi [Agâh Sırrı Levend: Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri], (Kitaplar - Tenkit)",Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi,C: XXVI, S: 250, sf. 370-373.
● SERTKAYA, Osman Fikri(2001),"Atatürk ve Türk Dili",Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: 2001/II, S: 599, sf. 549-563.
●YETİŞ, Kâzım(2006), “Atatürk Dönemi Basınında Türk Dili”,Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi,C: XCII, S: 655, sf. 115-120.
● ERCİLASUN, Hamza(2004),”Doğru Yazalım Doğru Konuşalım (Enderuncular, tasfiyeciler, yeni lisancılar, tabiî tekâmülcüler, öz Türkçeciler, uydurmacılar üzerine)”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: LXXXVIII, S: 632, sf. 143-146.
● ERCİLASUN, Hamza(2004),”Doğru Yazalım Doğru Konuşalım (Enderuncular, tasfiyeciler, yeni lisancılar, tabiî tekâmülcüler, öz Türkçeciler, uydurmacılar üzerine)”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C: LXXXVIII, S: 632, sf. 143-146.
- KİTAPLAR
●ARGUNŞAH,Hülya ve KARABURGU,Oğuzhan(2011),”100.Yılında Yeni Lisan Hareketi ve Milli Edebiyat Çalıştayı Bildirileri”,Türk Edebiyat Vakfı Yayınları.
●AKSOY,Ömer(1968),”Gelişen ve Özleşen Dilimiz”,TDK Yayınları.
●AKSOY,Ömer(1969),”Özleştirme Durdurulamaz”,TDK Yayınları.
●ARSAL,Maksudi(1930),”Türk Dili İçin”, Türk Ocakları İlim ve San'at Neşriyatı.
●DEMİRAY,Kemal(1972),” Batı Dilleri Sözcüklerine Karşılık Kılavuzu”,TDK Yayınları.
●DİLAÇAR,Agop(1963),”Atatürk ve Türk Dili”,TTK Yayınları.
●DİLÇİN,Cem(1974),” Cumhuriyet Döneminde Yeniden Canlandırılan Türkçe Sözcükler”, Cumhuriyetin 50. Dönümü Anma Kitabı,sf. 99-103
●ERCİLASUN,A.Bican(2013),”Dilde Birlik”,Akçağ Yayınları.
●HATİPOĞLU,Vecihe(?),”Dilin Gücü”,sf.15-18
●İNAN,Afet(1969),”Medenî Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk El Yazıları”,TTK Yayınları.,sf. 18.
●İMER,Kamile(1976),”Dilde Değişme ve Gelişme Açısından Türk Dil Devrimi”,TDK Yayınları.
●KAPLAN,Mehmet(1966),”Kültür ve Dil”. -
●KIVILCIMLI,Hikmet(?),”Türkçe’nin Üreme Yolları ve Dil Devrimciliğimiz”.
●KORKMAZ,Zeynep(1992),”Atatürk ve Türk Dili”,TDK Yayınları.
●KORKMAZ,Zeynep(1974),”Cumhuriyet Döneminde Türk Dili”, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
●LEVEND,Agah(2011),”Türk Dilinde Sadeleşme Evreleri”, Dil Derneği Yayınları.
●UÇMAN,Abdullah(1997),” Türk Dilinin Sadeleşmesi ve Hece Vezni Üzerine Bir Münakaşa”,Kitabevi Yayınları.
●ÖKSÜZ,Ziya(2016),”Türkçe’nin Sadeleşme Tarihi Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi”,TDK Yayınları.
●ÖZDEMİR,Emin(1969),” Öz Türkçe Üzerine” TDK Yayınları.
●ÖLKER,Perihan(2016),”Tanzimat Basının Dili”,TDK Yayınları.
●PÜSKÜLLÜOĞLU,Ali(1966),”Öz Dilimiz”,TDK Yayınları.
●YÜCEL,Tahsin(2016),”Dil Devrimi ve Sonuçları”,Can Yayınları.
[1] KONUR,Erdem,Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, [email protected]
[2] Türkçe’nin bilinen ilk yazılı örnekleri,II.Köktürk döneminden kalan,Orhun Yazıtları’dır.
[3] Ergin,Muharrem,”Türkçe Dilinin Tarihi Gelişimi”
[4] Harmancı,Esat,”Yeni Lisan’dan Bugüne Değişen Dilde Millilik Algısı”,Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi,İstanbul 2010,121,132.sf
Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın
Selma Gündüz
7 years ago
Erdem Konur
7 years ago