Türk Halk Müziği Türleri

24.08.2016

 

 

Geleneksel Türk Halk Müziği Türleri Nelerdir ?

Türk halk müziği (kısaca THM), sözlü halk müziği ve sözsüz halk müziği olmak üzere ikiye ayrılır. Sözlü halk müziğine genel olarak türkü adı verilir. Sözsüz halk müziği ise düzenli yöresel çalgı ezgileridir.

Türk halk müziği kapsamında dikkate alınan eserler, klasik ve modern olmak üzere ikiye ayrılır:
Klasik Türk halk müziği, çeşitli yörelerden derlenmiş birçoğu anonim olan türkülerden ve sözsüz halk müziklerinden oluşur. Anonim eserlerin sözü ve bestesinin kime ait olduğu bilinmez ve yöreye mal olmuştur.

Modern Türk halk müziği ise, 1970'li yıllardan sonraki dönemde eski yöresel müzik kalıpları örnek alınarak oluşturulmuş, sözü ve bestesi belli olan halk müzikleridir.

TRT, kurulduğu yıllardan itibaren yöre yöre araştırma yaparak; pek çok anonim türküyü kaynağından derlemiş ve arşivlemiştir. Bu türküler, THM'nin temel kaynaklarıdır. Öte yandan, yöresel sanatçılar da yörelerindeki unutulmuş veya unutula gelen türkülerin pek çoğunu kayda geçirmişlerdir.

Türk halk müziği genel itibariyle şu yörelere ayrılır: Karadeniz, Trakya, Ege, Teke, Doğu Anadolu, İç Anadolu, Kafkas. Bunun dışında genel karakteristiğine göre; bektaşi, halay, teke, zeybek gibi türlere ayrılır. Ayrıca il bazında türküler kategorilendirilmiştir.

Türküler genel olarak bir olay üzerine yakılırlar Bu olaylar bir milleti ilgilendirecek kadar büyük nitelikler taşıyacağı gibi, dar bir çevrelerde meydana gelen türden de olabilir Aşk, gurbet, ölüm, seferberlik, sel felaketi, savaşlar vs bu olayların başlıca örneklerindendir.


Türkü Türleri

Halk türkülerinin ölçülü olanına kırık hava, ölçüsüz olanına uzun hava denir. Uzun havalar Anadolu'nun değişik bölgelerinde bozlak, mani, maya, hoyrat, divan, ağıt gibi adlarla anılır. Bunlar genellikle Karacaoğlan, Emrah, Ruhsati, Sümmani ve daha birçok tanınmış halk ozanının deyişleri üzerine yakılmıştır.

Kırık havalar ise koşma, yiğitleme, güzelleme, taşlama, ninni ve daha başka adlar altında kümelenir. Bunlar da genellikle gurbet, ayrılık, sıla hasreti, ölüm, askere gidiş, yiğitlik, düğün, çocuk sevgisi, kız kaçırma gibi köye has toplumsal bir olayı konu alır, sadelik, içtenlik, duygululuk gibi özellikler gösterir yerel renkler taşır. Türk Halk Müziği'nin melodi yapısı incelendiğinde bu melodilerin ses genişlikleri bakımından bir oktav (sekiz ses sınırı) tamamlayan dizi ve tonaliteyi kesin şekilde belirtmeyen ikili ile beşli aralıkları içinde yaratılmış olduğu görülür. Bununla birlikte dizi ve tonaliteyi belli eden sekizli ve daha geniş sınırlı melodiler de çoktur. Basit ve birleşik ölçülerden başka aksak ölçüleri içeren Türk Halk Müziği, ezgiler ve formlardan oluşur.

Türkü Formları

Tüm bunların ışığı altında Türk halk müziğinde yer alan iki büyük formu şu şekilde ele almak mümkündür:

1) Uzun Havalar (Long air)
2) Kırık Havalar (Broken air) [Bu yalnızca kelimenin anlamı olarak yazılmıştır Aslında böyle bir anlamı içermez]

Uzun Havalar

Uzun Havalar, serbest tartımlı (parlando) ezgilerdir Düzenli bir ritim özelliği göstermeyen ancak bazı geleneksel söyleyiş kalıplarına göre icra edilen bir formdur Uzun hava terimi halk arasında yaygın değildir Bu terim yerine bu formu belirleyen bazı tür adları halk arasında daha fazla yaygındır Hoyrat, Maya, Bozlak, Elezber, Müstezat,Tecnis, Barak Havaları, Gurbet Havaları bu türlerden bazılarıdır

Kırık Havalar

Kırık Havalar, ritmik karakterleri ve ölçüleri belirgin olan ezgilerdir Düzenli bir ritim özelliği göstermekle birlikte geleneksel söyleyiş kalıplarına bağlı olarak icra edilen bir formdur Kırık havaların bir çoğu aynı zamanda oyun havasıdır Kırık hava terimi de uzun hava gibi yaygın kullanılmamaktadır Bu terim yerine formu belirleyen bazı tür adları kullanılır Karşılama, Halay, Bar, Horon, Bengi, Zeybek, Semah, Teke Zotlatması bu türlerin bazılarıdır

Uzun Hava Türleri: 

HOYRATLAR: Hoyratlar, cinaslı manilerle söylenen uzun hava türüdür Hoyratın yurt düzeyinde yayılışı şöyledir Sivas’tan başlayarak bütün Doğu Anadolu’da, Güney Doğu Anadolu’da ve bugün Irak sınırları içinde olan Kerkük’te hoyratlar söylenir Hoyratlar bazı isimlerle anılırlar Gelin Hoyratı, Nöbetçi Hoyratı, Muhalif Hoyratı, Kesik Hoyrat, Muçula Hoyratı

MAYALAR: Türk Halk Müziğinin en yaygın uzun hava türlerinden birisidir Hemen hemen her yörede bulunur Bir giriş sazından sonra (bu giriş sazı ritmik bir melodi de olabilir) uzun hava serbest tarzda okunur Aralarda yine aynı saz partisi çalınır Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde daha fazla görülür Mayalar tüm doğal ve sosyal olayları konu edinir

BOZLAKLAR : Bozlak, feryad etmek çığlık atmak anlamındadır Bozlaklar insan feryadını, çığlığını andıran müzikal haykırışlardır Orta Anadolu’da yaygın olmakla birlikte orta toroslarda Maraş, Antep, illerinde de söylenir Bozlaklar genel olarak minör karakterli ezgi yapısına sahiptir La eksenine göre 2nci derece (seconder tone) si bemol veya si bemol 3 komalık (quarter tone)sesler içerir En yaygın bozlak türleri şunlardır: Avşar bozlağı, Türkmen bozlağı, Kırşehir bozlağı, Şekerdağı bozlağı, Kırat bozlağı, Katırcıoğlu bozlağı, Aydost bozlağı

GURBET HAVALAR I: Türkiyenin Güneybatı kesiminde yer alan ve adına teke yöresi denilen bölgede çalınan ve söylenin uzun hava türüne Gurbet Havası denir Daha çok gurbet ve hasret temalarını işlemektedir Gurbet havalarının en tanınmışları şunlardır: Avşar Beyleri, Güllük Dağı, Ne Dönersin Kahpe Felek, Çıktım Gurbet Ele Geri Gelinmez

DİVANLAR: Uzun havaların hem aruz vezni hem de hece vezniyle söylenen özel türlerinden birisidir Aruz vezninin failatün / failatün / failatün / failün kalıbıyla veya hece vezninin 11-15 li kalıbıyla söylenir Çoğu kez ritmik bir giriş sazından sonra uzun havanın vokal partisi gelir Sonra yine ritmik aranağme çalınır Ezgi tekrar siz tekrar ses sıralamasıyla devam eder Saz partilerinin serbest tartımlı (parlando rubato) olduğu divanlar da vardırDivanlar Anadolu’nun pek çok yerinde icra edilirse de orta ve doğu Anadolu’da daha çok bulunur

AĞITLAR: Toplum vicdanında derin izler bırakan doğal olaylarla bazı üzücü kişisel olayları konu edinen uzun hava türlerinden biridir Ağıtlar ezgi karakteri itibarı ile de yöresel bir niteliğe sahiptirler Örneğin bir sel felaketini veya bir zelzeleyi konu edinebildiği gibi genç yaşta ölen bir gelini veya savaşta ölen bir askeri konu edinir Daha çok bir ölünün ardından söylenir Anadolu’nun hemen her yöresinde ölülerin başında ağıt yakıcılar (lament singers) adıyla bilinen kadınlar o ölünün niteliklerini dile getiren ağıtlar söylerler Ağıtçı kadınlar (lamentest womens) bu işi profesyonel bir uğraş olarak yerine getirirler Ağıtlar uzun hava formunda olabildiği gibi kırık hava formunda da olabilir


Kırık Hava Türleri

Daha önce yaptığımız tanımda da belirttiğimiz gibi belli bir ritmik yapıyı sürdüren ezgiler olan Kırık Havalara tüm yurt çapında rastlamak mümkündürKırık havalar yalnızca sözlü ezgileri değil sözsüz ezgi türlerini de kapsamı içine alır Yani enstrümantal ezgiler de, kırık havalar bünyesindedir

Bulundukları yöreye, çalındığı ortama veya çalınma amacına göre değişen isimler olan kırık havalar yalnızca sözlü ezgileri değil sözsüz (enstrümantal) ezgi türlerini de kapsamı içine alır Bu enstrümantal ezgilerin çoğu zaman bir oyuna eşlik ettiği görülür Oyun havası teriminin şüphesiz buradan kaynaklandığı bilinmektedir Ancak sözlü oyun havaları da THM repertuarı içinde önemli bir yer tutar Her yörenin kendisine has çalış ve söyleyiş karakteri vardır Her yörenin edebi ve müzikal özellikleri ile tavır ve üslubunda farklı özellikler göze çarpar Bu da o çevrede yaşayanların sosyal yaşamları yörenin coğrafi özellikleri, ekonomik durum vs konularla ilgilidir

DEYİŞLER: Anadolu sahasının hemen her bölgesinde kullanılan deyiş genel olarak sözlü ezgileri tanımlamada kullanılan bir terimdir Daha özel kullanım alanı ise Alevi-Bektaşi toplulukları arasında söylenen ve şiir itibariyle mutlaka bir aşığa ait olan ezgi kalıpları için kullanılır Mistik konuları ele alan deyişler olduğu gibi, çeşitli toplumsal konuları içeren deyişler de vardır

NEFESLER: Daha çok Bektaşi topluluklarının mistik ve sosyal içerikli konuları içeren müzikli ilahilerine bu ad verilmektedir

İLAHİ: Anadolu’nun her bölgesinde İslam tasavvufunun öğretilerini yaşayan tarikatların ritüellerinde söylenen sözlü ezgilerdir Ezgi karakteri bakımından herhangi bir sınırlandırma olmaksızın icra edilir Ancak ezgiler daha çok mistik temaları içermektedirler Bununla birlikte Kına, düğün gibi ritüellerde okunan mistik temaları içermeyen ilahiler de vardır

HALAYLAR: Çoğunlukla ezgi ve biçim yönünden bir bölümlü olan halaylar bazen birkaç bölümden de meydana gelebilir Birden fazla bölüm olduğunda batıdaki süit formunda olduğu gibi bölümler birbirine bağlanarak çoğu zaman gittikçe hızlanmak suretiyle icra edilir Sözlü ve sözsüz türlerine rastlanan halaylar açık hava ve meydanlarda davul-zurna eşliğinde çalınır ve oynanır Başlıca halay bölgeleri Kırşehir, Sivas, tüm Güneydoğu Anadolu, Yozgat ve civarıdır Halaylar ve bölümler kendine özgü yöresel isimler alır Ağırlama, yanlama, sıkıştırma, ikileme, yeldirme vs

BARLAR: Barlar Doğu Anadolu'da, Kuzeyde Artvin'de başlayıp, Kars, Erzurum, Erzincan'ın bir kesimi, Ağrı ve Van yörelerinde çalınan söylenen ve oynanan ezgilerdir Halaylarda olduğu gibi bplümler eğer varsa birbirine bağlı olarak çalınır, söylenir ve oynanır Sözlü barlar olduğu gibi sözsüz barlar da vardır Bundan başka kadın ve erkek barları birbirinden ayrı karakter taşır

Kadın Barı: Çift Beyaz Güvercin, Aşaktan Gelirem
Erkek Barı: Baş Bar, İkinci Bar

SEMAHLAR: Alevi ve Bektaşi topluluklarının dini inançları doğrultusunda çaldıkları, söyledikleri oyunlu ezgilerdir Yörelere göre değişen isimler alır. Semah, zemah, zamah, zamak vb Semahların yurt sathında yayılışları konusu bugüne kadar tam anlamıyla ele alınmamıştır Ancak Alevi ve Bektaşi'nin bulunduğu her yerde elbette semah da olacaktır

Semahlar kadın ve erkek bir arada dönüldüğü gibi yalnız kadınlar ya da erkekler arasında da dönülebilir Kişi sayısı en az iki olmak kaydıyla daha fazla da olabilir Semahlara değişik ebatlarda bağlamalar eşlik eder Bundan başka Ege ve Akdeniz bölgesinde kabak kemane'nin, Doğu ve Orta Anadolu'da da kemanın semahlara eşlik ettiği görülmektedir Kemanın çalınma biçimi omuzda değil dizdedir Bu güne değin ele geçen semahlar içerisinde çok çeşitli usulleri rastlandıysa da bunlardan 9 zamanlı usullerin daha yoğun olarak bulunduğu görülür Semahlar "Cem" adı verilen toplantıların son kısımlarında çalınır ve dönülür (playing) Bu arada en az bir bölümlü olabildiği gibi birden fazla bölümlü de olabilir Her bölüm bağımsız deyiş ve nefeslerden oluştuğu için bunların ayrıca söylenmesi de söz konusudur Semahları şu şekilde bir tasnife tabi tuttuğumuzda;

îl, ilçe, kasaba isimleriyle anılan semahlar: Erzincan Semahı, Keskin semahı, Şiran semahı
Kuş ve hayvan isimleriyle anılan semahlar : Turnalar Semahı, Kırat Semahı
Kişi ve topluluk isimleriyle anılan semahlar: Hızır Paşa Semahı, Koyun Baba Semahı, Kırklar semahı, Hubyar Semahı

ZEYBEKLER: Ege bölgesinin tamamı ile Akdeniz bölgesinin bir kesiminde çalınan ve söylenen oyunlu ezgi türüdür Kadınlar ve erkekler ayrı ayrı oynarlar Erkek zeybeklerde kahramanca bir eda vardır Zeybeklerin icrasında Davul-Zurna başta olmak üzere Bağlama ailesi, kabak kemane, darbuka, kaşık gibi enstrümanlar kullanılır Zeybekler ağır, orta ve hızlı olmak üzere yapısal çeşitlilik gösterir Yurdumuzun Ankara, Çankırı, Kastamonu gibi illerinde de zeybeklere rastlanır

TEKE ZORTLATMALARI : Teke bölgesinde çalınan ve söylenen oyunlu ezgilerdir Hareketli ve hızlı bir oyun karakterleri vardır Teke zortlatmaları 9 zamanlı örneklerdendir

HORONLAR: (Horan, Horom)
Özellikle Doğu Karadeniz Bölgesi'nde yoğunlaşan oyunlu
ezgilerdir Yapı itibariyle hızlı karakterli oyunlardır Horonlara eşlik eden saz çoğunlukla kemençedir Zaman zaman davul, zurna, kaval ve tulum'la da horonlar çalınır, söylenir ve oynanır 7 ve 9 zamanlı usullerin yanında karma usullerin de horonların bünyesinde yer aldığı görülür

HORO (HORA) : Trakya Bölgesi’nde çalınan ve söylenen oyunlu ezgilerdir Karşılamalardan farklı olarak 2 ve 4 zamanlı usuller bu türde daha fazladır

KARŞILAMALAR: Daha çok Trakya ve Marmara ile Karadeniz’in Giresun, Ordu illeri civarında rastlanan karşılıklı oynanan oyunlardır Çoğu zaman 9 zamanlı bir usul yapısı ile karşımıza çıkar Anadolu'nun bazı yörelerinde "karşı-beri", “var-gel” gibi isimler alır


KAYNAKÇA

  • net/muzik-turleri-

  • https://tr.wikipedia.org/wiki/Türk müziği

  • wikipedia.org/wiki/Türk_halk_müziği

Edebiyat Dil bilim, Kültür, Folklor, Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, ve Araştırmalarınız bize başvurarak bu sitede Paylaşabilirsiniz.

 BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM  veya s_kuzucular@hotmail.com 

 

Yorum yapmak için lütfenKayıt Olunya da