Kilim, ince bir Halı tipidir. Diğer halılardan çok daha kısa bir süre içinde ve çok daha ucuz üretilir. Geleneksel   dokuma  yöntemleri ile yapılan  Halı, Kilim , halı yastığı, çanta, önlük, çorap, seccade, heybe  ve tuzluk gibi dokuma ürünlerinin pek çoğu da kilim dokuma yöntemleri ile yapılmaktadır.

Dokuma ise atkı ve çözgü ipliklerinin dikey açı yapacak şekilde, birbirinin altından, üstünden geçirilmesiyle ortaya çıkan düz yüzeyli ürünleri imal etme işidir.

DOKUMA

Dokumacılık, yapım teknikleri ve kullanılan araçlara göre üç grup altında incelenir.

•  
• Mekikli Dokumalar: Kumaş Dokuma, Siirt Battaniyesi, Kolan, çarpana dokuma
• Kirkitli Dokumalar:
• Kirkitli Düz Dokumalar; Kilim, Cicim, Zili (sili), Sumak
• Kirkitli Halı dokumalar; Halı
• Mekiksiz Dokumalar: Palaz, Kolan, çarpana (kartlı, kartsız dokumalar), Dokusuz Dokular (Keçe)

Kilim, Yatay, dikey olarak kurulmuş el tezgâhları ile ya da gelişmiş dikey tezgâhlarda dokunur.  “Desenlerin bulunduğu belirli alanlarda renkli bir atkı, çözgülerin alt ve üstünden geçerek bir başka rengin sınırına kadar gider ve buradan geri döner. Böylece aynı renkteki atkılar, kendi desen alanlarındaki çözgülerin arasından geçerek bir motif oluşturur. İplikler bu esnada biraz bol bırakılır, son olarak kirkit denen aletle sıkıştırılır. Düğümler gizlenir.” [1]

Anadolu’da yapılan dokumalar desen ve motif özelliklerine göre Türk , Yörük, Türkmen  , Afşar gibi isimlerle adlandırılır. Kilim dokumada kullanılan çok çeşitli tezgâh ve dokuma teknikleri, farklı amaçlar için kullanılmaktadır; Bu farklı amaçlar iki ayrı grupta toplanabilir. İlk grup basit dokuma tekniğidir. Bir kilimde desen oluştururken iplik tekrar tekrar renklerden geçirilir. İplikler, “çözgü” adı da verilen dikey ipliklerin altından geçirilerek motif ve desenler oluşturulur. Daha sonra yatay iplik (atkı) aynı yerden, yani renkli motifin köşesinden geçirilir. Bu uygulama bir motif bitinceye kadar devam eder.[2] ğer motifin bittiği yerden bir sonraki motifin yapılmasına başlanır. Asla iki ayrı ip rengi bir birine bağlanmaz. Bu işlem sonunda iki ipliğin arasında kesik şeklinde bir görünüm oluşur.

Yalnız bu  Kilim  ve diğer dokumalarda aynı motifin değişik adlarla ifade edildiğinin fark edildiği isimleri aynı olup da birbirine benzemeyen pek çok motiflere rastlanılmaktadır.[3] Kilimler dokuma tekniklerine göre değişik adlar alır.

Kilim Dokuma Teknikleri

Kilimlerde kullanılan teknikler, renkler ve motifler yörelere göre farklılık gösterir. Bir kilim iki ayrı teknikle de dokunabilir. Kilimler dokunma teknikleri ve motifleri açılarından Cicim, Zili veya Sumak) kilimler olarak birkaç gruba ayrılır.. Cicim motifleri genellikle aralarında organik bir bağ olmaksızın serpilir. Zili kilimlerinin yüzey dokumasında, dizayn iplikleri ve düşey çizgiler bulunur, bu da Zili kilimlerinin ayırt edici özelliğidir. Sumak’ta yüzey tamamen dizayn iplikleriyle kaplanır. Bütün bu teknikler istenirse tek bir dokumada bir araya getirilebilir. Bu dört çeşidin de kendi alt grupları olup, farklı teknikleri vardır.

“Kilim dokumada kullanılan 2 temel düğüm vardır. Bunların birincisi, çift dikiş denen Türk dikişidir, sıkı dokunmuş uzun dayanan ve sağlam halılar bu dikiş yöntemiyle yapılır. Diğer dikiş ise tek dikiş olarak bilinir; Pers dikişi veya Sennah dikişi olarak da adlandırılır.

Türk Düğümü , iki ipliğin diğer bir iplikle çevrelenmesi yöntemiyle yapılır. Pers düğümü ise tek atkının sıkı, diğerinin gevşek sarıldığı bir yöntemdir.”  [4]

KİLİM İPLERİNİ HAZIRLAMA

 Kilim ipleri koyunlardan elde edilen yünlerden hazırlanır. En kıymetli yünler bahar ayalarında kırpılmış olan yünlerden yapılmaktadır.  Koyun tüylerinin kahverengi, kır, siyah ve beyaz olanları aynı zamanda doğal renkli ipleri oluşturur. Koyunlardan kırpılan yünlere yapağı denir. Yabağı yünlerin kaliteleri olanları ip üretmek için seçilir. Seçilen bu yünler güzelce yıkanır. Yıkandıktan sonra çelik bir tarak vazifesini gören tırmık denen alet yardımıyla bu yünler temizlenir ve lif haline getirilir Bu inceltilmiş ve temizlenmiş yün parçaları yumaklanarak bir araya getirilir. Bu yapağılar kirmen ve çıkrık sayesinde sıkıştırılıp gerdirerek ip haline dönüştürülür.

Yün, kirmen ve Çıkrık adı verilen ilkel aletlerle, iplik haline getirilir. Çıkrık kirmene göre daha gelişmiş bir el yapımı alettir. Tırmık denilen aletlerde temizlenen ve lif haline getirilen yünler dönen bir çarktan ibaret bir alet olan çıkrığın döndürülmesi ile ip haline gelir. Veya kirmen adı verilen basit bir alet yordamıyla çevrilen yünler ip haline gelir. Kirmen ince bir sapın üzerine geçirilmiş elde topaç gibi çevirtilen bir alettir.

KİLİM İPLERİ VE BOYAMA USULLERİ

Kilimlerin dokunduğu iplerin boyanması iki yöntemle oluşur. Geleneksel ip boyama yöntemleri doğal maddelerden yapılır. Yün ve ipleri doğal yöntemlerle ve kökboyası denilen boyama işleri ile boyanır. Bu tip boyama şekli her yörede farklı şekillerde ve ananevi bilgi ve öğretilerle yapılır. Kökboyası ile boyama yöntemi her yörede farklı bitki kökleri ile yapılabilmektedir.

“Doğal boyamada ceviz kabuğu ve yaprağı, çay, soğan, yabani erik, siyah meşe palamudu, saman, turşu ve peynir suyu, yakılmış bitki külleri, pas, boyama özelliği olan çamur ve toprak, ayva ve yaprağı, patlıcan kabuğu, domates ve asma yaprağı, yumurta boyası (kök boya) gibi maddeler kullanılır.” [5] Bunların dışında ip renklendirmek için, Adaçayı (şapla,boşşapla), Murt(tavşan ağacı), farklı bitkilerin kökleri yünler ile beraber kaynatılarak iplerin renklendirilmesi sağlanır.

Türk  Halı ve Kilimlerinden  boyaların geleneksel usullerle elde edilmiş olanlarında dahi çok çeşitli renkler kullanılmıştır. Çok renklilik ve bol desen geleneksel Türk Kilimlerinin ana özelliklerinin başında gelir. Türk Halı ve Kilimlerinde çok sayıda desen ve motifin yanı sıra en az 12 renk görülür. Başlangıçta çok mat olan bu renkler kullanıldıkça canlılık kazanır. Kırmızı, mavi, sarı kahverengi, Lacivert, al ve bu renklerin pek çok tonları en yaygın renklerdir. [6]  Al, yeşil, mavi, kara ve turuncu en yaygın olarak karşımıza çıkan renklerdir.

 

KİLİM MOTİFLERİ

Geleneksel kilimlerimizdeki motiflerin sayısı çok çok fazladır. Üstelik her bir motif değişik yörelerde birbirlerinden çok farklı adlarla anılmaktadır. Bu motiflerin pek çoğu ortak karakteristik özellikler gösterse de çok zaman her dokuyucu farklı bir motif de üretebilmekte veya geleneksel bir motifi daha farklı işleyebilmektedir. Buna rağmen geleneksel kilim motiflerini belli başlı motiflere ve kategorilere alabilmek mümkündür.  Geleneksel motiflerin kategorileri şu şekilde ayrılabilir.

1- Hayvansal motifler; en çok kullanılan kuş motifi olmak üzere ejder, akrep, yılan, kurt ağzı, kurt izi ve böcek motifleri de kullanılır.

2- Bitkisel motifler; Ağaç, yaprak, çiçek ve meyve, bıtırak, gül,  motifleri kullanılır.

3- Geometrik motifler; Dokuma kolaylığından dolayı en çok tercih edilen, motif türüdür. En çok görülün şekilleri, üçgen, dörtgen, dikdörtgen, altıgen ve eşkenar dörtgendir.

4- Karışık motifler; Madalyon, rozet, çengel, sütun yazı, harf, damga, im vs. kullanılır.

5- Sembolik motifler; Dokuyucunun duygu düşünceleri ile doğa güçlerini simgeleyen motiflerdir. Bu gruba kuş, hayat ağacı, el, tarak, ibrik, kandil vb. girmektedir

Bu motif ve desenlerin pek çoğunun sembolik bir anlamı ve mesajı vardır. Örneğin  hamile kadınlar, evli kadınlar mutsuz kadınlar, mutlu kadınlar, evlenmek isteyen kızların dokudukları kilimler bu sembolik manalarına göre dokunur. Her kadın kendi durumunu ifade edecek motifleri kullanarak etrafına mesaj vermektedir. Bu mesajlar kilim desenlerine bakanlar tarafından bilinmekte ve algılanmaktadır.  Bazı desen ve motiflerin sembolize ettikleri anlamlar, inanç, itikat ve batıl inanışlarla alakadar olan manaları anlaşılmış bulunmaktadır. Dokunan halı ve kilimler bir anlamda dokuyan kadının mesajlarını ve içinde bulunduğu, ruh halini, özlemlerini, dileklerini ve içinde bulunduğu koşulları ifade eder. [7]( Daha fazla bilgi için Bkz. Türk Kilimlerinin Motifleri Desenleri ve Anlamları )

KİLİM ADLARI

Kilimler, ebatlarına, dokuma tekniklerine,  motiflerine ve desenlerine, dokundukları yöreye göre benzeri sebeplerle değişik adlar alırlar. Motiflerine göre Mihraplı, Kolanlı, Boncuklu, böcekli, baklavalı, güllü;  renklerine veya büyüklüklerine göre: yan kilim, kebir kilim,  orta kilim, çul kilim, devetüylü kilim, nakışlı kilim, kırmızı ve beyaz kilim, dokunduğu yere göre, Sivas, Şarkışla, Hakkâri, gibi adlar alırlar.

Kilimler koyun ve keçi tüylerinden yapılmış olmaları münasebetiyle de değişik adlar alır. Örneğin keçi kılından yapılmış kilimlere insi kilim denir. “ İnsi kilimi; çözgü ipi yün kullanılarak dokuması keçi kılından ve hem çözgüsü, hemde dokuması yünden olmak üzere iki türlü yapılır. insi kiliminin hem çözgüsü hem de dokuması yündür.[8]

 

KİLİM DOKUMA TÜRLERİ

Düz Kirkitli Dokumalar Kilim, Cicim, Zili, Sumak Olarak Dörde Ayrılır.

Cicim Dokuma Türleri:

Cicim: Atkı Veya Çözgülerin Birbirini Gizlemeden Eşit Aralıklarla Kesiştiği Bez Dokuma Veya Atkı Yüzlü Dokuma Kilim, Atkı İplikleri Arasına Renkli Desen İplikleri Sıkıştırarak, Dokumanın Yüzeyinde Kabartma Desenler Oluşturma Tekniğidir. Cicim Dokuma Dörde Ayrılır

Seyrek Motifli Cicim Dokuma: Zemini Meydana Getiren Atkı Ve Çözgüler Çoğunlukla Aynı Kalınlıkta Ve Renkte İplikler Olup, Deseni Meydana Getiren İplikler, Bunlara Nazaran Daha Kalın Olur. Bu Da Desenlere Kabartma Bir Görünüm Verir.

Atkı Yüzlü Seyrek Motifli Cicim Dokuma: Aynı Dokuma Tekniğinin, Atkılarının Çözgülerini Gizleyecek Şekilde Bol Bırakılıp Bastırılarak “ Atkı Yüzlü” Bir Zemin Arasına Motiflerin Dokunması İle Meydana Gelen Bir Dokumadır.

Sık Motifli Cicim Dokuma: Kalın Yer Yaygıları, Heybe, Çuval, Hurç Gibi Dayanıklı Eşyalar Dokunur. Üç Tek Çözgü Sarılarak Bez Ayağı Zemin Arasına Dokunan Cicim Türüdür. Dokumanın Dayanıklı Olması İçin Motifler Sık Dokunur

Atkı Yüzlü Sık Motifli Cicim Dokuma: Üç Atkı Sarılarak Dokunur. Ancak Daha Kalın Bir Yaygı Elde Etmek İçin Zemin, Atkı Yüzlü Dokuma Zemin Arasına Sık Motifler Sarılarak Dokunur.

ZİLİ DOKUMA

 Cicimle aynı teknik özelliklere sahip zililer, desenlerinin yüzeyde hiç boşluk bırakılmadan dokunmuş olması ile cicimlerden ayrılır. Zililer, “ıstar” adı verilen dikey tezgahta ters tarafı yüzde olmak üzere dokunur. Tekniği; cicime göre daha kolaydır. Düz zili, çapraz zili, seyrek zili, damalı zili ve konturlu zili gibi çeşitleri vardır.

SUMAK DOKUMA

Sumak, cicim ve ziliye benzer ancak, desenleri atkıların çözgülere sarılması ile oluşturulmuştur. Çözgü ve atkı dışında deseni oluşturan renkli ipleri vardır. Dokuma tersinde düzgün ve kabarık, düzgün yüzünde ise desen yapılan renkli ipler dağınık ve kesiktir. Desenler, sarma usulü yapıldığından dıştan bakıldığında örme gibi görünür. Sumak; Doğu ve Batı Anadolu bölgelerinde yaygın olarak görülürken Orta Anadolu’da çuval gibi dokumalarda kullanılır ve kuşaklar halinde dokunur. Düz sumak, atkısız düz sumak, balık sırtı, ters sumak gibi çeşitleri görülür.

KİLİM GİBİ DOKUNAN DİĞER ARAÇ VE GEREÇLER

Kilim tekniği ile dokunmuş pek çok araç gereç vardır. Bunların başlıcaları heybe, tuzluk, seccade, namazla, torba, çuval, haral,  eğer örtüsü, , örtü, kın , kılıf vb dir.

Namazla adı verilen kilim türlerinin birkaç çeşidi vardır. Bunların bazıları üzerlerindeki desenlere göre adlandırılır:  böcekli namazla, Almalı namazla, beşik namazlası vb. [9]

Tezgâhlar

Kilim ve halının dokunduğu tezgâhlar aynıdır. Bu tezgahlar bir çok şekilde olduğu halde Anadolu da en yaygın olarak kullanılan şekli Dikey tezgah tipidir. Yapımı kolay olan bu geleneksel tezgâhlar hemen her Türk köyünde ve evinde bulunurdu.

Masa tezgâhı, yatay tezgâh konar - göçer veya yer tezgâhı; bez ayağı dokumaların yapımında kullanılmaktadır, dikey tezgâh halı dokuma tezgâhı. Sarma tezgâh, düz tezgâh olmak üzere üç çeşidi görülmektedir

 

KAYNAKÇA

•  
• [1] https://www.elsanatlari.gen.tr/kilim-dokuma.html
• [2] edebiyadvesanatakademisi.com/sanat/58-hali_kilim_ve_dokuma_sanatlari.html
• [3] Türk Kilimlerinin Motifleri Desenleri ve Anlamları
• [4] https://www.edebiyadvesanatakademisi.com/sanat/58-hali_kilim_ve_dokuma_sanatlari.html
• [5] https://www.elsanatlari.gen.tr/kilim-dokuma.html
• [6] Şahamettin Kuzucular, Sivas'ta Halı ve Kilimcilik, edebiyadvesanatakademisi.com/
• [7] Türk Kilimlerinin Motifleri Desenleri ve Anlamları , .edebiyadvesanatakademisi.com/sanatlar/9-
• [8] https://www.akbaslarkoyu.com/yorekilimlerimiz.htm
• [9] https://www.akbaslarkoyu.com/yorekilimlerimiz.htm

 

Not: Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, Resim,Tablo, kaligrafi, ebru, Fotoğraf, minyatür, hat, sedef, el işi, oya, bezeme, Telkari, kazaziye  benzeri çalışma  ve araştırmalarınızı, sitemize üye olarak ,  bize başvurarak ESA'da paylaşarak kültürümüze katkıda bulunabilir, kendinizi ve ürünlerinizi tanıtabilirsiniz.

 

 BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM  veya s_kuzucular@hotmail.com