24.05.2011
ÜNLEM
Sevinç, üzüntü, kızgınlık, korku, şaşkınlık gibi duyguları belirten, doğa seslerini yansıtan veya bir kimseyi çağırmak için kullanılan sözcüklere ünlem denir. Ünlemler tek başına kullanıldıklarında genelde bir anlam ifade etmezler. Şaşma, korkma, sevinme, kızma, acıma gibi ansızın beliren duygulan, seslenmeyi, çağırmayı, kimi zaman da bir takım doğa seslerini yansıtmaya yarayan cümle niteliğinde olan sözcüklerdir. Ünlem olarak kullanılan sözcüklerin yanı sıra; yansımalar, dilek, buyruk, dua özellikleri taşıyan tüm sözcükler, cümleler ünlem olarak kullanılabilir.
UYARI: Ünlemlerin kullanıldığı cümleye ünlem cümlesi denir. Bu cümlelerin sonuna ünlem işareti (!) konur.
Türkçede kullanılan başlıca ünlemler şunlardır: Ah, oh, vah, of, ay, hey, ey, ya, haydi, hadi, yazık, a, e, o, vah vah, oh oh, eyvah, hişt... Ünlemler ad soylu sözcükler olduğu için, hemen hemen adların bütün özelliklerini gösterir. Ad durum eklerini, iyelik ve çoğul eklerini alırlar.
Çoğunlukla, kendilerini açıklayan bir cümlenin başında ya da sonunda yer alarak söz konusu cümleye belli bir duygu anlamı katarlar.
Ünlem türündeki sözcüklerle, genellikle, belli durumlar karşısında gösterdiğimiz anlık tepkilerimizi dile getiririz : “Şaşırma, korkma, uyarı, sevinme, üzülme, istemeye istemeye kabul etme, bıkkınlık, rahatlama, isteklendirme, aşırı beğenme, aşırı beğenmeme, onaylama, sesleniş, ayıplama, alay, küçümseme, özlem, anımsama, acıma, yakınma” yalnızca ünlem kullanarak dile getirebileceğimiz anlamların bazılarıdır.
Ünlemlerin bir başka özelliği dillerin doğuşu ile ilgili teorilere kaynaklık etmeleridir. Bilindiği gibi bazı bilginler dilin doğuşunu ünlemlere dayamış, insanların çeşitli olaylar karşısında ruh ve bedenle ilgili duygularının etkisiyle çıkardıkları ünlemlerin sonradan kelimelere dönüştüğünü, çeşitli kavramları karşıladığını ileri sürmüşlerdir( Prof.Dr. Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil 1, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara, 1987, ss.96–97 ). Ahmet Topaloğlu Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü’nde ünlem için genellikle tek başına anlamı olmayan, ancak seslenmeleri; korku, sevinç, şaşkınlık, acıma gibi ruh hallerini; yasaklama, tasdik, gösterme gibi hususları ifade eden kelime türüdür. Tanımını kullanır. (Ahmet Topaloğlu, Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, 1. baskı, Ötüken yayınları, İstanbul, 1989, s.149 )
Kimi dilcilerimiz Ünlemleri edat grubu içinde görmektedirler ve ünlemleri: soru edatları, çağırma-hitap edatları, cevap edatları, ünlemler, gösterme edatları bölümlerinde göstermektedirler ( Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, İstanbul, 1972, 349–352)Hacıeminoğlu, ünleme edatları terimini sadece ünlemler için kullanmıştır.( Necmettin Hacıeminoğlu, Türk Dilinde Edatlar, Devlet Kitapları, 2. baskı, İstanbul, 1974, s.VIII)Takdir, temenni, dua, hayret, teessür, pişmanlık ve benzeri duyguları, heyecanları ifade etmek için kullanılan kelimeleri ünlem[ olarak tanımlayan Hacıeminoğlu ( a.g.e.), bu tanımın içerisine almadığı seslenme ve hitapları çağırma-hitap edatları bölümünde ele alır.
Türkçede ünlem olan sözcükler temelde ikiye ayrılırlar:
Bir Kimseye Seslenmeye Yarayan Ünlemler:
Sevinç, üzüntü, kızgınlık, korku, şaşkınlık gibi duyguları belirten ünlemler:
Ünlemler ad soylu sözcükler olduğu için, hemen hemen adların bütün özelliklerini gösterir. Ad durum eklerini, iyelik ve çoğul eklerini alırlar.
ÖRNEK
Eyvah, eyvahı, eyvahlar, eyvahlar, ervahlarından, ah, ahı ahından, ahları, ahlarında, ahlarından, ahlarına
UYARI 1: Ünlemler az da olsa tamlama kurarlar. Tamlamalarda tamlanan görevini üstlenirler.
ÖRNEK
Kimsenin ahına vahına, benim yazık başım, onların hay huylarına aldırmam.
UYARI 2: Ünlemler cümle içinde seyrek de olsa özne, tümleç, yüklem görevini üstlenebilirler. Kimsenin ahi kimsede kalmaz. Bu cümlede özne görevindedir. O, annesinin ahini almıştır. Bu cümlede belirtili nesne görevindedir.
ÖRNEK
Tanrım! Bu da mı başımıza gelecekti.
Hasan Bey! Nereye
Türkçede Ünlem Olarak Kullanılan Sözcükler
Bazı sözcükler aslen ünlem olmadıkları halde ünlem görevi üstlenirler.
Adlar:
Bir seslenme veya bir başkasına hitap sırasında adlar ünlem olarak kullanılır. Örnek: Ahmet! / Nurten Hanım! Şaşkınlık, acıma, korku gibi duyguları ifade ederken bazı adlar ünlem görevini üstlenir. Örnek: Sakın anneme bir şey olmasın!/biçiminde kullanılır. Örnek: Zavallı kadın!/ Alçak adam!
Belirteçler
Belirteçler de ünlem görevi üstlenirler. Örnek: Buraya gelin!/ Çabuk giyinin! Fillerin ünlem olarak kullanıldığı durumlar da va durumdaki genelde emir kipindedirler. Örnek: Dikkat et, deprem oluyor!
/Yangın var, bak!
Türkçe'de Yansıma Ünlemleri
Doğa seslerini yansıtan ve hayvan seslerinin taklidine dayanan sözcüklerdir. cıvıl cıvıl, foşur foşur, cik cik gibi. Örnek: Şelalenin suları gürül gürül akıyordu!/Tak, tak! Birden bire kapı çalmıştı.
Türkçede Ünlem Öbekleri
Birden çok sözcükten oluşan ünlemlerdir. Örnek: Hadi canım sen de, sen bu işten ne anlarsın!/Hadi oradan, yalan söyleme
BAZI ÜNLEMLER VE KULLANIMLARI NA ÖRNEKLER
Diğer Dillerde Ünlem
İngilizce
İngilizcede en çok kullanılan ünlemler ugh, wow, ouch, scat, alas, ve eurekadır.
"Hello" (merhaba) ve "Goodbye" (güle güle) gibi selamlama kelimeleri de İngilizcede ünlem olarak kabul edilirler. "Excuse me!" (afedersiniz), "Sorry!" (özür dilerim-afedersiniz),
"Cheers!" (şerefe) ve "Hurray!" (yaşa) kelimeleri de genelde ünlen kategorisinde değerlendirilmektedir. Bu kelimeler genelde sonuna ünlem işareti alırlar.
Bazı İngilizce uzmanı dilbilimciler "yes" (evet), "no" (hayır), "amen" (amin) ve "okay" (okey) kelimelerini de tek başlarına kullanıldıklarında ünlem sınıfında değerlendirmektedirler.
İngilizcede deyimler ve cümleler de ünlem olabilir. Örnek: As I entered the room — Oh, my goodness! What I saw! — he was still standing there. (Odaya girdiğimde - Aman tanrım! Bir de negöreyim!- hala orada duruyordu.).
Yararlanılan kaynaklar:
Ünlemler ve Kelime türleri ile ilgili kaynakça
Edebiyat Dil bilim, Kültür, Folklor, Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, ve Araştırmalarınız bize başvurarak bu sitede Paylaşabilirsiniz.
BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM veya s_kuzucular@hotmail.com
Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın