ÜNLEM

Sevinç, üzüntü, kızgınlık, korku, şaşkınlık gibi duyguları belirten, doğa seslerini yansıtan veya bir kimseyi çağırmak için kullanılan sözcüklere ünlem denir. Ünlemler tek başına kullanıldıklarında genelde bir anlam ifade etmezler. Şaşma, korkma, sevinme, kızma, acıma gibi ansızın beliren duygulan, seslenmeyi, çağırmayı, kimi zaman da bir takım doğa seslerini yansıtmaya yarayan cümle niteliğinde olan sözcüklerdir. Ünlem olarak kullanılan sözcüklerin yanı sıra; yansımalar, dilek, buyruk, dua özellikleri taşıyan tüm sözcükler, cümleler ünlem olarak kullanılabilir.

UYARI: Ünlemlerin kullanıldığı cümleye ünlem cümlesi denir. Bu cümlelerin sonuna ünlem işareti (!) konur.

Türkçede kullanılan başlıca ünlemler şunlardır: Ah, oh, vah, of, ay, hey, ey, ya, haydi, hadi, yazık, a, e, o, vah vah, oh oh, eyvah, hişt... Ünlemler ad soylu sözcükler olduğu için, hemen hemen adların bütün özelliklerini gösterir. Ad durum eklerini, iyelik ve çoğul eklerini alırlar.

Çoğunlukla, kendilerini açıklayan bir cümlenin başında ya da sonunda yer alarak söz konusu cümleye belli bir duygu anlamı katarlar.

Ünlem türündeki sözcüklerle, genellikle, belli durumlar karşısında gösterdiğimiz anlık tepkilerimizi dile getiririz : “Şaşırma, korkma, uyarı, sevinme, üzülme, istemeye istemeye kabul etme, bıkkınlık, rahatlama, isteklendirme, aşırı beğenme, aşırı beğenmeme, onaylama, sesleniş, ayıplama, alay, küçümseme, özlem, anımsama, acıma, yakınma” yalnızca ünlem kullanarak dile getirebileceğimiz anlamların bazılarıdır.

Ünlemlerin bir başka özelliği dillerin doğuşu ile ilgili teorilere kaynaklık etmeleridir. Bilindiği gibi bazı bilginler dilin doğuşunu ünlemlere dayamış, insanların çeşitli olaylar karşısında ruh ve bedenle ilgili duygularının etkisiyle çıkardıkları ünlemlerin sonradan kelimelere dönüştüğünü, çeşitli kavramları karşıladığını ileri sürmüşlerdir( Prof.Dr. Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil 1, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara, 1987, ss.96–97 ). Ahmet Topaloğlu Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü’nde ünlem için genellikle tek başına anlamı olmayan, ancak seslenmeleri; korku, sevinç, şaşkınlık, acıma gibi ruh hallerini; yasaklama, tasdik, gösterme gibi hususları ifade eden kelime türüdür. Tanımını kullanır. (Ahmet Topaloğlu, Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, 1. baskı, Ötüken yayınları, İstanbul, 1989, s.149 )

Kimi dilcilerimiz Ünlemleri edat grubu içinde görmektedirler ve ünlemleri: soru edatları, çağırma-hitap edatları, cevap edatları, ünlemler, gösterme edatları bölümlerinde göstermektedirler ( Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, İstanbul, 1972, 349–352)Hacıeminoğlu, ünleme edatları terimini sadece ünlemler için kullanmıştır.( Necmettin Hacıeminoğlu, Türk Dilinde Edatlar, Devlet Kitapları, 2. baskı, İstanbul, 1974, s.VIII)Takdir, temenni, dua, hayret, teessür, pişmanlık ve benzeri duyguları, heyecanları ifade etmek için kullanılan kelimeleri ünlem[ olarak tanımlayan Hacıeminoğlu ( a.g.e.), bu tanımın içerisine almadığı seslenme ve hitapları çağırma-hitap edatları bölümünde ele alır.

Türkçede ünlem olan sözcükler temelde ikiye ayrılırlar:

Bir Kimseye Seslenmeye Yarayan Ünlemler:

• Be, bre, eee, ha, haydi, hı, hey, hişt gibi.
• Örnek: Oradan çekilsene be!/Ha, evet, anladım!/ Hişt, buraya bakar mısın?

Sevinç, üzüntü, kızgınlık, korku, şaşkınlık gibi duyguları belirten ünlemler:

•  A, aaa, aman, bravo, ay, ey, eyvah, hoppala, oh, oooh, of, üf gibi.
• Örnek: Ay, başım çok ağrıyor!/ Hoppala, bu da nereden çıktı!/Vah vah, evlerine hırsız girmiş.

Ünlemler ad soylu sözcükler olduğu için, hemen hemen adların bütün özelliklerini gösterir. Ad durum eklerini, iyelik ve çoğul eklerini alırlar.

ÖRNEK

Eyvah, eyvahı, eyvahlar, eyvahlar, ervahlarından, ah, ahı ahından, ahları, ahlarında, ahlarından, ahlarına

UYARI 1: Ünlemler az da olsa tamlama kurarlar. Tamlamalarda tamlanan görevini üstlenirler.

ÖRNEK

Kimsenin ahına vahına, benim yazık başım, onların hay huylarına aldırmam.

UYARI 2: Ünlemler cümle içinde seyrek de olsa özne, tümleç, yüklem görevini üstlenebilirler. Kimsenin ahi kimsede kalmaz. Bu cümlede özne görevindedir. O, annesinin ahini almıştır. Bu cümlede belirtili nesne görevindedir.

ÖRNEK

Tanrım! Bu da mı başımıza gelecekti.

Hasan Bey! Nereye

Türkçede Ünlem Olarak Kullanılan Sözcükler

Bazı sözcükler aslen ünlem olmadıkları halde ünlem görevi üstlenirler.

 

Adlar:

Bir seslenme veya bir başkasına hitap sırasında adlar ünlem olarak kullanılır. Örnek: Ahmet! / Nurten Hanım! Şaşkınlık, acıma, korku gibi duyguları ifade ederken bazı adlar ünlem görevini üstlenir. Örnek: Sakın anneme bir şey olmasın!/biçiminde kullanılır. Örnek: Zavallı kadın!/ Alçak adam!

Belirteçler

Belirteçler de ünlem görevi üstlenirler. Örnek: Buraya gelin!/ Çabuk giyinin! Fillerin ünlem olarak kullanıldığı durumlar da va durumdaki genelde emir kipindedirler. Örnek: Dikkat et, deprem oluyor!

/Yangın var, bak!

 

Türkçe'de Yansıma Ünlemleri

Doğa seslerini yansıtan ve hayvan seslerinin taklidine dayanan sözcüklerdir. cıvıl cıvıl, foşur foşur, cik cik gibi. Örnek: Şelalenin suları gürül gürül akıyordu!/Tak, tak! Birden bire kapı çalmıştı.

Türkçede Ünlem Öbekleri

Birden çok sözcükten oluşan ünlemlerdir. Örnek: Hadi canım sen de, sen bu işten ne anlarsın!/Hadi oradan, yalan söyleme

 

BAZI ÜNLEMLER VE KULLANIMLARI NA ÖRNEKLER

• 1- E! (Eee!) Ünlemi: Cümleye merak, sevinme, kızma gibi anlamlar kazandırabilen bir ünlemdir. Çoğunlukla cümle başında kullanılmasına karşın, cümle sonlarında da kullanılabilir
• Eee, bunun böyle olacağı belliydi! Siz de bize gelsenize!
• 2- A! (Aaa!) Ünlemi: Cümleye acıma, üzülme, şaş kınlık, sevinme, kızma gibi anlamlar kazandırabilen bir ünlemdir.
• A, siz de mi oradaydınız! Aaa! Bu kadarı da fazla canım.
• 3- Eh! (Eeeh!) Ünlemi: Cümleye yarı memnunluk, onaylama, kızma gibi anlamlar kazandıran bir ünlemdir.
• Eh, size bunca öğüt yeter! Eee hikâye nasıl bitti!
• 4- Ah! Ünlemi: Cümleye acıma, özlem, sevgi, öfke, pişmanlık gibi anlamlar katan bir ünlemdir.
• Ah, kadrini bilemedik o gençlik günlerinin! Ah! Ne günlerdi o günler!
• 5- Ay! Ünlemi: Cümleye korku, üzülme, acı, heyecan gibi anlamlar katan bir ünlemdir.
• Ayy... Ödüm patladı! Ay, nedir bu senden çektiğimiz bu çile!
• 6-Hadi(haydi) Ünlemi: Cümleye dalga geçme istek olasılık kabul etme harekete geçme gibi anlamlar kazandırır.
• Haydi, şimdi bütün eller havaya! Hadii! Söylediklerin doğru mu?
• 7- Vah! Ünlemi: Cümleye acıma, üzüntü gibi Vah, benim zavallı kardeşim!
• 8- Vay! Ünlemi: Cümleye sevinme, üzüntü, kızma gibi anlamlar kazandıran bir ünlemdir.
• Vay kardeşim, sen de mi?
• 9- Yaşa! Varol! Bravo! Ünlemleri: Bu ünlemler cümleye beğenme, destekleme, onaylama gibi an lamlar katar.
• Yaşa, var ol Harbiye! Yıkılma saffetinle! Yaşa! Sana da bu yakışırdı!
• 10- Haa! Ünlemi: Cümleye anımsama, istek, şaşma gibi anlamlar kazandırır.
• Haa! Sen de mi ordaydın?
• 11- Hey! Ünlemi: Cümleye seslenme, acıma, üzüntü, anımsama gibi anlamlar katar.
• Hey, arkadaş, buraya baksana!

 

Diğer Dillerde Ünlem

İngilizce

İngilizcede en çok kullanılan ünlemler ugh, wow, ouch, scat, alas, ve eurekadır.

"Hello" (merhaba) ve "Goodbye" (güle güle) gibi selamlama kelimeleri de İngilizcede ünlem olarak kabul edilirler. "Excuse me!" (afedersiniz), "Sorry!" (özür dilerim-afedersiniz),

"Cheers!" (şerefe) ve "Hurray!" (yaşa) kelimeleri de genelde ünlen kategorisinde değerlendirilmektedir. Bu kelimeler genelde sonuna ünlem işareti alırlar.

Bazı İngilizce uzmanı dilbilimciler "yes" (evet), "no" (hayır), "amen" (amin) ve "okay" (okey) kelimelerini de tek başlarına kullanıldıklarında ünlem sınıfında değerlendirmektedirler.

İngilizcede deyimler ve cümleler de ünlem olabilir. Örnek: As I entered the room — Oh, my goodness! What I saw! — he was still standing there. (Odaya girdiğimde - Aman tanrım! Bir de negöreyim!- hala orada duruyordu.).

 

Yararlanılan kaynaklar:

• Dr. Şükrü Halûk Akalın, Türkiye Türkçesinde Ünlem, https://turkoloji.cu.edu.tr/)
• https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%9Cnlem_(dil_bilgisi)

 

Ünlemler ve Kelime türleri ile ilgili kaynakça

• Dr. Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil 1, Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara, 1987,
• Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, İstanbul, 1972, 349–352
• Necmettin Hacıeminoğlu, Türk Dilinde Edatlar, Devlet Kitapları, 2. baskı, İstanbul, 1974,
• Jean Deny, Türk Dili Grameri Çev. Ali Ulvi Elöve, Maarif Vekâleti yayını, İstanbul, 1941,
• Ahmet Topaloğlu, Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, 1. baskı, Ötüken yayınları, İstanbul, 1989,
• Tuncer Gülensoy, Türkçe El Kitabı, Kayseri, 1994,
• Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, 3. basılış, TDK yayını, Ankara, 1990
• Kaya Bilgegil, Türkçe Dilbilgisi, 3. baskı, Dergâh yayınları, İstanbul, 1984,
• Zeynep Korkmaz, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK yayını, Ankara, 1992,
• Türkçe Sözlük, yeni baskı, TDK yayını, C.II, Ankara, 1988, s.1535
• Tahir Nejat Gencan, Dilbilgisi, 4. baskı, TDK yayını, Ankara, 1979,
• Nurettin Koç, Yeni Dilbilgisi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1990, s.208
• Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi -Cümle Tahlilleri-, Akçağ Yayınları, Ankara, 1991,
• Fuat Bozkurt, Türkiye Türkçesi, Cem yayınevi Kültür dizisi, İstanbul, 1995,
• Burhan Paçacıoğlu, Türk Dili ve Kompozisyon, Sivas, 1994,

 

Edebiyat Dil bilim, Kültür, Folklor, Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, ve Araştırmalarınız bize başvurarak bu sitede Paylaşabilirsiniz.

 BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM  veya s_kuzucular@hotmail.com