Ünsüz Sessiz Uyumu Nedir
ÜNSÜZ UYUMU
Fransızca : harmonie consonantique
İNGİLİZCE: consonant harmony
Almanca : gesetz Konsonanten
Osmanlıca:
Arapça :
Kelime türü: İsim –- Dilbilimde bir teri
FARKLI EŞANLAMLI TERİMLERİ: ünsüz benzeşmesi, konson uyumu, konsonant benzeşmesi, sessiz benzeşmesi, sessiz uyumu
TANIMLAR
Türkçede sert ünsüzle biten bir kelimeye c d g ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek getirildiğinde ekin başındaki ünsüzün sertleşmesi, yahut sürekli ünlü veya ünsüzle biten bir sözcüğe bu türlü biri eklenince ekin başındaki sürekli kalışı.
Dil-ci, dilden , sütçü, sütten, etki, dizgi, Açık-ça, sepet -te, bıç-kı vb
ÜNSÜZLER VE ÜNSÜZLER UYUMU
Ünsüzler (Sessizler) : Tek başlarına söylenemeyen, ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen seslere ünsüz denir. Türkçede 21 ünsüz vardır. Ünsüzler ancak bir seslinin yardımı ile söylenebilir.
Ünsüz Harflerin Özellikleri:
Türkçede normalden kalın ya da ince okunan bir ünsüz yoktur.
Örnek: rüzgâr, kâgir, lâzım, hâlâ,
Yansımaların dışında Türkçe sözcüklerin başında “c,ğ,l,m,n,r,z” ünsüzleri bulunmaz.
Türkçe sözcüklerde “j,f” ünsüzleri hiç kullanılmaz.
Örnek: fare, jambon, jilet
Türkçe sözcükler iki ünsüzle başlamaz.
Örnek: krem, spor, tren, plak, trafik.
Bileşik sözcükler ve özel isimler dışında Türkçe sözcüklerde “n-b” sesleri yan yana gelmez.
Örnek: İstanbul, Safranbolu, Sonbahar, Ambar, Kumbara, Perşembe
Ünsüzler çıkarılırken ses tellerinde titreşimli olmalarına karşın, kimi ünsüzlerin çıkışında titreşim olmadığı görülür. Bu açıdan değerlendirildiğinde ünsüzler, sert ve yumuşak ünsüzler olmak üzere iki grupta incelenir.
Ünsüz Benzeşmesi Kuralı: Sert ünsüzlerin
(f,s,t,k,ç,ş,h,p) biriyse biten sözcüklere c,d,g yumuşak ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek getirildiğinde, bu eklerin başındaki
C, Ç ‘ye D,T’ ye G,K’ ye dönüşür.
Ünsüz sertleşmesi kuralına aykırı yazımlar yazım yanlışı yaratır.
Örnek:
Giriş-gen girişken
Dost-dur dosttur
Arap-ca Arapça
1) Ünsüz sertleşmesi, özel adlara ve sayılara getirilen eklere de uygulanır.
Örnek: Yanlış Değişim Doğru
Sinop’da “d”,”t” ‘ye Sinop’ta
Mehmet-cik “c”,”ç” ‘ye Mehmetçik
1970 ‘den “d”,”t” ‘ye 1970′ten
1923 ‘de “d”,”t” ‘ye 1923 ‘te
Örnek :
Beklediğimiz otobüs Ulus’dan kalkıp, Kızılay’dan geçecek.
Bu saatte oraya çoktan varmışdır.
2) Sözcük biçiminde olan de / da bağlacı, ünsüz sertleşmesi kuralından etkilenerek, te / ta biçiminde yazılmaz.
Örnek : Yanlış Doğru
Hiç te hiç de
Olup ta olup da
3) Ünsüzlerin benzeşmesi kuralına aykırı olan bazı ekler vardır
Örnek :
Yanlış Doğru
Üç – ken üç – gen
Çocuk – çağız çocuk – cağız
Ünsüz Yumuşaması
(Değişimi) Kuralı : Bir sözcük p,ç,t,k sert ünsüzlerinden biriyle biterken, bu sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, sert ünsüzler yumuşayarak;
p,b ‘ye – ç,c ‘ye – k,ğ ‘ye – t,d ‘ye dönüşür.
Örnek : Balık balığın
Kitap kitaba
Ağaç ağacı
Kağıt kağıdı
Ünsüz Yumuşamasıyla İlgili Kurallar :
Kimi Türkçe ve Türkçeye girmiş sözcüklerde yumuşama görülmez.
Örnek: Konut konutun (Türkçe) hilafet hilafeti (Yabancı)
Taşıt taşıta Türkçe) barikat barikatın (Yabancı)
Tek heceli sözcüklerde yumuşama olmaz. Olursa zaten anlam kaybolacaktır.
Örnek: saç saçım, Kaç kaça, ot otu, et eti, süt sütü, iç içi …gibi
Özel adların sonuna gelen p,ç,t,k set ünsüzleri yalnızca okunurken yumuşatılabilir ancak söyleyişte olabilen bu yumuşama yazımda gösterilmez. Çünkü özel isimlerin yazımı ve yapısı bozulmamalıdır.
Örnek :
Okunuş ( Yazım yanlışı) Yazılış da doğrusu
.Ayvalığ’a ----- Ayvalık’a
.Ahmed’in ----- Ahmet’in
. Tokad’ın ----- Tokat’ın
. Karabüğ’ e ----- Karabük’e
Dilimizde tonsuz (sert) ünsüzle biten kelimelere gelen ekler tonsuz (sert) ünsüzle başlar: aç-tı, aş-çı, bak-tım, bas-kı, çiçek-ten, düş-kün, geç-tim, ipek-çi, seç-kin, seç-ti, süt-çü.
Ünsüz Türemesi (y, v)
İki ünlünün yan yana bulunduğu bazı alıntı kelimelerde ünlüler arasında y, v sesleri türemiştir: fiyat (< fiat), zayıf (< zaif); konservatuvar, laboratuvar, pisuvar, repertuvar, tretuvar, tuval, tuvalet.
Ünsüz Düşmesi
Arapçadan dilimize girmiş olan ve sonunda ikiz ünsüz bulunan kelimelerin yalın durumunda ünsüzlerden biri düşer (ünsüz tekleşir): hak (< hakk), his (< hiss), ret (< redd), zan (< zann), zem (< zemm). Bu tür kelimelere ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde düşen ünsüz ortaya çıkar: hak, hakka; his, hissimiz; ret, reddi; zan, zannımca; zem, zemmi.
n > m Değişmesi
Türkçede kullanılan bazı kelimelerdeki b ünsüzünden önce gelen n ünsüzü m'ye dönüşür: saklambaç (< saklanbaç), dolambaç (< dolanbaç), ambar (< anbar), amber (< anber), cambaz (< canbaz), çember (< çenber), kümbet (< gunbed), memba (< menba), mümbit (< munbit), tambur (< tanbur).
