Yapım Eki Nedir Tüm Yapım Eklerimiz
YAPIM EKİ
Fransızca : morpheme, affixe de formation,
İNGİLİZCE: morpheme
Almanca : formans, bildungs element
Osmanlıca: Teşkil lahikası , iştikak lahikası
Kelime türü: İsim –- Dilbilimde bir terim
FARKLI EŞANLAMLI TERİMLERİ: şekil eki morfem , yapı eki, teşkil eki
TANIMLAR
Sözcük kök ve gövdesine getirilerek sözcüğün yeni bir kavram kazanmasını sağlayan ek
Mevcut sözcüklerden (isim ve fiil köklerinden) sözcüğün kök anlamı ile alakalı ama sözcüğün kendisinden farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir. İsim ve fiil kökleri üzerine gelerek köklerin anlamı ile ilişkili yeni isimler ve filler türetirler.
Yapım ekleri dört türlüdür.
A) İsim Yapan Yapım Ekleri:
1.İsimden İsim Yapan Ekler
2. Fiilden İsim Yapan Ekler
B) Fiil Yapan Yapım Ekleri:
1.İsimden Fiil Yapan Ekler
2. Fiilden Fiil Yapan Ekler
A) İSİM YAPAN YAPIM EKLERİ
İsim veya fiil kök ve gövdelerinden kökün anlamı ile ilişkili yeni isimler türeten eklerdir.
İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER
-lİk Yapım Eki : Yer, alet, araç, topluluk, soyut, meslek, vb isimleri yapar: tozluk, yolluk, boşluk, odunluk, kömürlük, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük... Müslümanlık, Türklük, hayvanlık , bilgelik... :bayramlık, akşamlık, hediyelik, sabahlık, ……. iyilik, güzellik, büyüklük, …… garsonluk, doktorluk, odunculuk, pazarcılık, , arıcılık, demircilik, rehberlik...
* Bu ekle türetilen ekler sıfat olarak da kullanılabilirler. İsimle sıfat arasında tür farkı olduğu için bu yönde soru sorulabilir:
kışlık odun; gecelik elbise, hediyelik eşya, günlük masraf;
-ce Eki: Dil isimleri , Farsça, Almanca ,Türkçe, Yakutça, Romence, Yer isimleri: Sulucahöyük, çamlıca tepesi, Kozluca,
Hayvan ve bitki isimleri yapar: karaca, kokarca, yumuşakça...
-cİ Yapım Eki:
İsim, sıfat, zarf türetir: nişancı, duvarcı, sıvacı, sanatçı, yolcu, şekerci, duacı, milliyetçi, Türkçü, halkçı, sözcü, gazeteci, şakacı insan... akılcı (davranmak), Atatürkçü (geçinmek)
-lİ Yapım Eki:
Çok işlek bir yapım ekidir. Soyut ve somut isimler ve sıfat türetir. Kişinin nereli olduğunu bildirir:
Tokatlı, Sivaslı , kasabalı , köylü, kentli... tuzlu, acılı, biberli, şekerli,... Osmanlı, Selçuklu, Svaslı, ... sözlü, evli, nişanlı... mavili, yeşilli, allı, güllü, sarılı kırmızılı... bilgili, sezgili, görgülü, saygılı,
irili ufaklı, kadınlı erkekli...
-sİz Yapım Eki: İşlek bir yapım ekidir. -li eki almış bazı kelimlerin olumsuzunu yapar. Fakat -li ekini almış her kelimenin -siz ile olumsuzu yapılmaz:
Akıllı> akılsız,
Şekilli >şekilsiz,
Yollu> yolsuz
Sabırlı> sabırsız
korkusuz (çocuk), akılsız, görgüsüz, bilgisiz, mesnetsiz, liyakatsiz, , yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, tarafsız (davranmalı)...
-ki Yapım Eki:
bugünkü (maç), dünkü, şimdiki, akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden...
sınıftaki (öğrenciler), okuldaki, evdeki, sınıftakiler, raftaki (eşyalar), yuvadaki (yavrular)...
-tİ Yapım Eki:
çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı
-e: göze (kaynak)...
-Cİl: etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül...
-Daş: vatandaş, meslekdaş, yurttaş, gönüldaş, ülküdaş
-gil: teyzemgik, Fatmagil, ancamgil...
-leyin: geceleyin, öğlenleyim, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin...
-ncİ: birinci, beşinci, altıncı
-Er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar...
-Cİk: gelincik, kızılcık, yavrucuk, elmacık, kulakçık
FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER
Fiil kök ve gövdelerinden isim türetirler.
-Mek- mak, fiil kök ve gövdelerinden fillerin n isimlerini türetir. Bu eklere isim-fiil (mastar) eki; isim-fiil (mastar) denir.
Al- mak, sal- mak, gel-mek, , gül- mek, çalış-mak...
Bu ek nesne isimleri de türetebilir; bunlar isim-fiil veya mastar değil, isimdir:
yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak
-me Yapım Eki:
-mek eki gibi mastar olarak da kullanılır.
başlama, yazma, sevme, görme, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, bekleme, inanma...
Nesne isimleri de yapar:
Doğrama ( saz) Asma (yaprağı), çarpma (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma yemeği , işletme defteri,karma (liste), süzme (yoğurt), yazma (eser), kesme, vazo, silme makinesi, saçma (bir fikir), yapma (çiçek), asma (köprü), yapma çiçek
-İş Yapım Eki:
-mek, -ma gibi mastar ekidir.. Kalıcı nesne isimleri de yapabilir: seviş, görüş, koşuş, alış
Biliş, tanış kimseler,
Alış verişe çıkmak,
İtiş kakış kalabalık,
Buluş düşünce,
Görüş belirtme,
Oturuş şekli
Çıkış ne taraf?
-En Yapım Eki: seven, gülen, gezen, tozan, bakan, çalışan, kazanan...
-Esİ Yapım Eki: Ölesi-m gelir, kırılası eller, batacısa görüşler, adı batası işler Öpülesi, geberesi, ölesi,
-mez Yapım Eki: Olumsuzluk bildirir. Çıkmaz sokak, dinmez ağrı, bitmez, işler, olmaz iş, yaramaz
korkmaz, çıkmaz...
-°r Yapım Eki: okur yazar, görünür sebep, yazar kasa, bilir kişi, gelir gider, keser, güler yüz...
-dİk Yapım Eki: tanıdık kimse, bildik işler, olmadık şey, beklenmedik bir anda, sevin-diğ-imiz...
- ecek Yapım Eki: alacak(lı), yakacak, yatacak yer, yiyecek, giyecek, içecek, ölecek hasta, içecek su,
-mİş Yapım Eki: geçmiş, çok bilmiş, okumuş çocuk, dolmuş, yemiş...
-İm eki: alım, satım, atım, geçim, yapım, verim, biçim, giyim, kuşam, takım, üretim, bölüm,ölüm
-Gİ Eki: sevgi, saygı, görgü, korku, yankı, bilgi, duygu, örgü, sergi, vergi, övgü, algı, tutku, uyku, biçki, baskı, içki, atkı, keski...
-Gİn , yorgun, salgın , vurgun, kırgın , süzgün, düzgün, dalgın, bilgin, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskın, seçkin, pişkin, yetişkin, tutkun, küskün...
-ı, i eki : kazı, sızı, yazı, sıkı, yapı, ölü, korku, , örtü, çeki, duru, sayı...
-İcİ eki : kalıcı, vurucu, satıcı, atıcı, yatıcı, bilici, alıcı, satıcı, dinleyici, görücü, bakıcı, yırtıcı, geçici, kurucu, korucu, yüzücü, binici, gidici, öğren(i)ci, dilen(i)ci...
.-k eki : açık kapı, çürük diş, karışık işler,soğuk, açık , bölük , kırık, çıkık, yıkık,
-ken eki : çalışkan, üretken, alıngan, atılgan...
-tİ eki :kızartı, karartı, bağırtı...
-ek, ak eki :konak, kurak yaz, durak, çökek yaylası , yunak, yatak, dönek, ürkek, korkak, bıçak...
-ç eki :inanç, sevinç, kıvanç, utanç, usanç...
-ntI eki : alıntı, akıntı, eklenti, beklenti, söylenti, toplantı, yaşantı, sarsıntı...
-e eki : dize, süre...
FİİL YAPAN YAPIM EKLERİ
a) İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
-le- la eki : baş-la-, taşla, suç-la, su-la, avla, sal la, yolla, kolla, çın-la-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le
-El , al, Yapım Eki: çoğ-al-, dar-al-, az-al-, boş-al-, düz-el-, dik-el-...
-l Yapım Eki: kısa-l-, eğri-l, doğru-l-, sivri-l-, duru-l-, ince-l-az-al,
-e, a Yapım Eki: yaş-a-, kan-a-, boş-a-, tün-e-, oy(u)n-a-...
-°r Yapım Eki: kara-r-, yaş-ar-, boz-ar-, ağ(k)-ar-, sar(ı)-ar-, mor-ar-...
-de Yapım Eki: çıtır-da-, mırıl-da, fısıl-da, şırıl-da-, horul-da-, gürül-de-...
-mse, ımsa Yapım Eki: az-ı-msa-, küçü-mse-, ben-i-mse-, öz-ü-mse-, kötü-mse-...
-se, sa Yapım Eki: su-sa-, önem-se-, garip-se-, mühim-se-...
-leş , laş Yapım Eki: sert-leş-, taş-laş-, kötü-leş-, iyi-leş-, katı-laş-, sağlam-laş-...
-len, lan Yapım Eki: yol-lan, ev-len-, kan-lan, can-lan-, hoş-lan-, us-lan-, iç-len-, dert-len-...
b) FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
-t Yapım Eki: Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar). Genellikle ünlüyle biten fiillere gelir:
yürü-t-, acı-t-, ak-ı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t-...
-r, er, ar Yapım Eki:
Çatı ekidir. "-t" ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır. genellikle ünsüzle biten fiillere gelir: çık-a-r-, serp-er, kop-a-r-, kaç-ı-r-, uç-u-r-, bat-ı-r-, düş-ü-r-, iç-i-r-...
-Dİr Yapım Eki: Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar): yaz-dır-, sor-dur-, aç-tır-, çiz-dir-, sök-tür-, as-tır-, koş-tur-...
-l Yapım Eki: Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiil yapar: at-ı-l-, soy-u-l-, yaz-ı-l, çiz-i-l-, ay(ı)r-ı-l-, gid-i-l-...
-n Yapım Eki: Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar: başla-n-, tara-n-, yıka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sür-
-ş Yapım Eki: Çatı ekidir; işteş fiil yapar: döv-ü-ş-, sat-ış, koş-uş , at-ı-ş-, tart-ı-ş-, sev-iş,
- ele- ala Yapım Eki: kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tep-ele-...
