Yapım ve Çekim Ekleri

 

Yapım ve Çekim Eklerimizin Tüm Özellikleri

 

 

Türkçede ekler, yapım eki ve çekim eki olmak üzere ikiye ayrılırlar. Ekler, Türkçedeki en önemli dil yapılarından birisidir. Türkçe kelime köklerinden sonra gelen ek yapısı ile kelimeler türeten veya kelimelere şahıs zaman, çoğulluk, hal, durum, iyelik, olumsuzluk, çoğul, soru vb kavram ve görevler yükleyen bir dildir. Türkçede Farsça da olduğu gibi öne ekler, Arapça da olduğu gibi kelime köklerindeki sesler arasına gelen iç ekler yoktur.  Sondan eklemeli bir dil olan Türkçede sözcük köklerine getirilen ekler, cümlede sözcükler arasında geçici anlam ilişkileri kurmak veya yeni sözcükler türetmek amacıyla kullanılırlar.

 

Türkçedeki eklerin sessizleri ve ünlüleri kelime kökündeki ünlü ve sessizlere göre ya da kendisinden önce gelen diğer bir ekin sesli veya sessize göre uyumlara girer. ( bkz. sesli ve sessiz uyumları) Eklerimizin pek çoğu sesli ve sessizlerini değiştirmeye muktedirdir. mı- miş, muş, müş,  dır dır -tır tir, de da, te ta gibi

Dilimizdeki ekler en fazla  üç heceliktir, im - tı- rak, buna mukabil dilimizdeki eklerin pek çoğu, bir iki, sesten veya bir iki heceden oluşur.

EKLERİMİZİN GENEL ÖZELLİKLERİ

1- Eklerin tek başına anlamı yoktur. Kelimelerin görevli parçalarıdır. Meselâ babam, odunluk, tatlı kelimelerindeki –m,-luk, -lı eklerinin tek başına anlamı yoktur.

2- Ekler tek başlarına kullanılamazlar, köklere eklenerek köklerden ya yeni bir kelime türetirler veya köke anlamca görevler kazandırırlar.

3- Kökler kelimede kendisine uyulan, ekler ise köke uyan unsurlardır. Bu sebeple ekler sesli ve sessiz uyumlarına girebilmek için değişik şekillere girebilirler: dır dir, dur, dür, tır, tir, tur, tür gibi

-m (masa-m), -an, -en (koşan, gelen),-ıp, -ip, -up, -üp (alıp, verip, koşup, görüp),-dı, -di, -du,-dü,-ti,-tı,-tu,-tü (yazdı, geldi, durdu, gördü, attı, gitti, sustu, düştü),

4-Ekler  tek ses halinde olabildiği gibi iki heceli de olabilirler. Üç heceli eklerimiz azdır: sarı-mtırak gibi.

5- Türkçede ekler ya eskiden beri ek olarak vardır ya da iki ek veya kelimenin ekleşmesinden meydana gelmişlerdir. Meselâ gelmeli kelimesindeki –meli eki –me ve –li eklerinin birleşmesinden meydana gelmiştir.

6-Ekler eklendikleri unsurun üzerine bitişik yazılır. Sadece soru eki  Mİ ayrı yazılır. Yapım eklerinin üzerine çekim eki gelebilir. Ama çekim eklerinden sonra yapım ekleri - bir iki istisna hariç - eklenemez.

 

1. Çekim Ekleri:

Eklendiği sözcüğün cümle içerisindeki görevini değiştiren eklere ÇEKİM EKLERİ denir. Çekim eki alan sözcüklere Basit Yapılı Sözcüklerdir

Kelimelerle cümleler kurmak, onlara cümle içinde görev yüklemek ve kelimelerden yeni kelimeler türetmek amacıyla onlara eklenen ses, hece veya hecelere ek denir. Kelimeler yalın halleri ile bir maksat, duygu, fikir, haber, bilgi ifade etmez. Cümlelerdeki aktarılmak istenen kavramlar kelimelerin ek almamış halleri ile ifade edilemez.

Yalın ve çekim ekleri almamış kelime yığınlarından  anlaşılır ifadeler kurmak için çekim eklerine ihtiyaç vardır. Çeşitli çekim ekleriyle kelimelere hal, durum,yön, iyelik, şahıs soru, olumsuzluk gibi kavramlar yükleyerek anlamlı cümleler çıkarabiliriz.

1. a) Çoğul Ekleri:-ler, -lar ( evler, arabalar )
2. b) İsmin Hal Ekleri: -i, -e, -de, -den ( evi, eve, evde, evden )
3. c) İyelik Ekleri : -im, in, -i, -imiz, -iniz, -leri (evim, evin, evi, evimiz, eviniz, evleri )
4. d) Tamlama Ekleri: -nın, -ı ( Arabanın kapısı, Evin bacası, Sokağın tozu )
5. e) Kip Ekleri: -di, -miş, -ecek, -ar, -ıyor ( yazdı, yazmış, yazacak, yazar, yazıyor )
6. f)  Soru eki: mı mi
7. g) Olumsuzluk eki: mez- maz
8. h) Dilek İstek Kipleri: -e,-a,, se-sa, meli- malı,

ı) Şahıs Ekleri: im, in, .ık-ik, nız,niz, ler-lar

 

2. Yapım ekleri:

Kökün veya kelimenin anlamında değişiklik yapan eklerdir. Bunlar eklendikleri kökten yeni bir kelime meydana getirirler. Meselâ Türk kelimesinden –çe ekiyle Türkçe kelimesi yapılmıştır.  Türk bir milletin adı, Türkçe o milletin dilinin adıdır. Dört çeşit yapım eki vardır:

1. İsimden isim yapma ekleri: İsim kök veya gövdelerinden yeni isimler yapan eklerdir: Kıt-lık, köy-lü, şarap-çı, yavru-cuk, ev-cil vb.
2. İsimden fiil yapma ekleri: Isim kök veya gövdelerinden fiil türeten eklerdir: hece-le-mek, duru-l-mak, tüne-e-mek, kız-ar-mak vb.
3. Fiilden isim yapma ekleri: Fiil kök veya gövdelerinden isim türeten eklerdir: kaç-mak, gel-me, gör-üş, geç-im, düş-kün, sırıt-kan vb.
4. Fiilden fiil yapma ekleri: Fiil kök veya gövdelerinden fiil yapan eklerdir: sal-ın-mak, gül-üş-mek, ba-ğır-mak vb.

 

ÇEKİM EKLERİ:

Çekim ekleri, kelimelerin  değişik yerlerde ve görevlerde kullanılmasını sağlayan eklerdir. Kelimelerin diğer kelimelerle bağ kurmasını, kelimelerin cümlede görev almasını, hâlini, sayısını, zamanını, şahsını belirtir. Kısaca çekim ekleri kelimelerin cümle içerisinde kullanılmasını sağlar. Kök veya gövde hâlindeki kelimeler ancak çekim eklerini alarak diğer kelimelere bağlanır, zaman ve şahıs anlamı kazanır.

 

Çekim ekleri eklendiği kelimenin anlamını değiştirmez. Kelimelerden kelime türetmeye yarayan ekler değildir. Eklendiği kelimeye görev ilaveleri kazandırırken kelimenin anlamca değişmesine yol açmaz.

 

1. a) Çoğul eki:İsimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirirler.

* elmalar, çocuklar, öğrenciler.

1. b) Hal ekleri: İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklerdir.- i, -e, -den, -de ekleridir.

-İ Belirtme/Yükleme Hâl Eki: Fiildeki işten, hareketten, eylemden etkilenen varlığı belirtir. Yani bu eki alan isimler cümlede belirtili nesne görevinde bulunur.

ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü koparmayın...

İsmi fiile bağlar.

Çocukları buradan kim alacak?

Babası çocuğu çağırdı.

-e hali: Yönelme

İsmin belirttiği kavrama yöneliş, dönme söz konusudur. Okul-a git, ev-e dön...

Yönelme, yaklaşma, ulaşma bildirir. Bu eki alan kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir: Ali okula gitti. Sinirlendiğim yapılan soysuzluğa

Fiyat ve  araç  anlamı katar: Kalemi on liraya sattı. (karşılığında) Bu inşaat kaç paraya mal olur?

Deyim kurar: Aklına geleni işler. İşleri yoluna koymak

İkilemeler kurarak durum bildirir: okula nefes nefese girdi. kafa kafaya vermişler...

-de  Bulunma Hâli :

İsimleri fillere bağlar. ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor...

Cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci ve yüklem yapar:

• Eski İstanbul'da ne güzel günler yaşanmış. (dolaylı tümleç)
• Saat yedide mi gelecekmiş? (zarf tümleci)
• Her şey yerli yerinde. (yüklem)

İkilemeler kurar:

• Ayda yılda bir uğrar oldu.
• Elde avuçta ne varsa bitti.

 

-den Ayrılma/Uzaklaşma Hâl Eki :

İsimleri fillere bağlar. İkilemeler kurar:

• okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi...
• Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; yer, ayrılma, uzaklaşma bildirir:
• Evden yeni çıktı.
• Birçok seneler geçti dönen yok seferinden.
• Durum, Üstünlük, karşılaştırma bildirir:
• Yağmur hafiften yağıyor.
• Kıldan ince, kılıçtan keskin
• Sivas'tan gelen yolcular vardı.

İkilemeler kurar:

• Zavallı çocuk günden güne eriyor.
• Baştanbaşa bizim bu topraklar.

 

c)İyelik ekleri 

Eklendiği isimlerin kime ait olduğunu ifade eder.

Kitabımız', kitabı, kitabımız, kitabınız, kitapları iyelik eklerini ismin başına benim, onun, bizim, sizin, onların zamirlerini getirerek bulabiliriz.

1. d) İlgi ekleri (tamlama ekleri)(-ın,-in,-un,-ün,-im,-nın,-nin,-nun,-nün,-den)

Eklendiği kelimeyi tamlanan kelime ile irtibata geçiren eklerdir.

Genelde iyelik eki ile beraber düşünülür. Yani ilgi eki varsa, sonrasındaki kelimelerden birinde iyelik eki vardır.

• Kalemin ucu
• Benim evim
• Çocuklardan biri

1. e) Tamlanan (İyelik- sahiplik) Eki:

(-im,-in,-i,-imiz,-iniz,-leri,-si)

Eklendiği  kelimenin kime, neye ait olduğunu bildiren eklerdir.

• Ahmet'in Kalemi (Kalem Ahmet'e ait)
• Kapının Kolu (Kol kapıya ait)

1. f) Eşitlik eki : "-ca, -ce" biçimindedir.

İsimlere ve isim soylu kelimelere eklenerek çeşitli anlamlar katar. Türkçe'nin işlek eklerinden biridir. Bu eki alan kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır. Tür olarak da isim, sıfat ve zarf türetir.

• ben-ce, okul-ca, yurt-ça, sert-çe...
• Sence bu doğru mu?
• Çocukça davranma

1. g) Ek eylem ekleri 

İsim soylu sözcükler yüklem yapma göreviyle kullanılan eklerdir.

 iyi—y-im, iyi—sin, iyi—dir, iyi—y-iz, iyi—siniz, iyi—dirler

 

1. h) Soru eki : 

mı mi=  geldi mi, aldıız mı

 

ı) Olumsuzluk eki:

-ma, -me: aldı ( olumlu) al- ma-dı ( olumsuz) geldi, gelmedi,

Not: Olumsuzluk ekinin geniş zamanı -mez, -maz şeklindedir. gelir- gelmez, sever- sevmez

 

1. Vasıta Eki: (-le,-la)

“Vasıta, araç” anlamı katan eklerdir.*Farklı anlamlar da katabilir.

• Otobüsle yola çıktı. (araç, vasıta)
• Süratle ileri atıldı. (durum)
• Annesiyle çarşıya çıktı. (birliktelik)

1. j) İlgi zamiri: -ki

İlgi zamiri belirtili isim tamlamalarında tamlananın yerini tutabilir: benim kalemim= benimki

 

YAPIM EKLERİ

İsim ya da fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını ve bazen de türünü değiştirirler. Bu özellikleriyle isimden isim, isimden sıfat, isimden fiil ve fiilden isim türetirler.  Her zaman çekim eklerinden önce gelirler. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde denir. Eğer sözcük yapım eki almışsa basit yapılıdır sözcük çekim eki olsa da basittir. Yapım ekleri kök morfemlerini (biçim birimi) destekleyen morfemler olduklarından, bu ekler ikinci derecede kök morfemleri olarak değerlendirilebilir.

a) İsimden isim yapan yapım ekleri (İİYE)

• İsim veya fiil kök ve gövdelerinden yeni isimler türeten eklerdir. Türkçemizde sıkça kullanılan yapım ekleri şunlardır:
• * lık: Yer, alet, araç, topluluk soyut... İsimler yapar: kömür—lük, göz—lük, kulak—lık…
• * lı:soyut, somut sıfatlar,renk ve aitliğe dair isimler yapar: Şehir—li , para—lı , ağaç—lı , baş—lı, sözlü, nişanlı, allı, morlu, akıllıi görgülü
• * sız:İsim, sıfat ve zarf türetir, olumsuzluk yapar:  su—suz, para—sız, ev—siz,ölümsüz, eşsiz,kimsesiz, tarafsız
• * cü:meslek isimi türetir: göz—cü, sanat—çı, yol—cu, simit—çi,
• * ce: Dil yer , hayvan isimleri türetir: Türk—çe İngiliz—ce, delice, hayvanca, kokarca, yumuşakça
• * daş: meslektaşlık, aitlik türetir: Çağ—daş, arka—daş, yol—daş
• * üncü: üç—üncü beş—inci
• * msı:  benzetmeye, dayalı küçültmeli ismler türetir: acı—msı ekşi—msi
• * cil: et—cil ben—cil insan—cıl
• * şın: sarı—şın
• * sal: kum—sal kadın—sal
• * ıt: yaş—ıt
• * cağız: kız—cağız çocuk—cağız
• * cık: az-ı-cık küçük—cük
• * tı: hırıl—tı cıvıl—tı
•  

b) İsimden fiil yapan yapım ekleri (İFYE)

• * la: su-la, taş-la, uğur-la
• * al: çok-al, az-al, dar-al
• * l: doğru-l, sivri-l
• * a: kan-a, yaş-a, tür-e, boş-a
• * ar: yaş-ar, mor-ar, sarı-ar
• * da: fısıl-da, horul-da-gürül-de
• * at: yön-et, göz-et
• * ık: geç-ik, bir-ik
• * ımsa: az-ımsa, benim-se,küçü(k)-mse
• * kır: fış—kır, hay—kır
• * an: ev—len, rahat—la
• * laş: şaka—laş, der—leş, çocuk—laş
• * sa: su—sa, garip—se, önem—se
• * aa-koy
•  

c) Fiilden isim yapan yapım ekleri (FİYE) 

Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim yapan eklere denir:

• * ca: düşün—ce, eğlen—ce
• * ocak—ecek: giyecek, yok—ocak, aç—ocak
• * ak: yat—ak, kaç—ak, dur—ak,
• * ga: böl—ge, bil—ge, süpür—ge,
• * gan: çalış—kan, unut—kan, kay—gan
• * gı: sev—gi, çal—gı, as—kı
• * gıç: bil—giç, dal—gıç, başlan—gıç
• * gın: yor—gun, bil—gin, bez—gin, bit—gin
• * ı,i: yaz—ı, öl—ü, yap—ı, çat—ı, kok—u, doğ—u
• * ıcı—ici: yap—ıcı, gör—ücü, al—ıcı, sat—ıcı,
• * ık—ik: kes—ik, aç—ık, göç—ük,
• * ım—im: say—ım, seç—im, öl—üm, ölç—üm
• * ın—in: yığ—ın, ak—ın, tüt—ün, ek—in,
• * nç: gül—ünç, sev—inç
• * ıntı: kes—inti, çık—ıntı, dök—üntü,
• * ır-er: gel—ir, gid—er, ok—ur,
• * ış: otur—uş, yürü—y-üş,
• * ıt: geç—it, yak—ıt, ölç—üt,
• * ma: gülmeyi severim , konuşmayı bil.
• * mak: gelmek, gitmek
• * tı: belir—ti, kızar—tı
• * kine-em
•  

d)  Fiilden fiil yapan ekler

Fiil kök ve gövdelerine getirilerek fiil gövdesi türeten eklerdir:

• -t: Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar). Genellikle ünlüyle biten fiillere gelir:
• Yürü-t-, acı-t-, ak-ı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t-...
• -r: Çatı ekidir. “-t” ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır. Genellikle ünsüzle biten fiillere gelir:
• Çık-a-r-, kop-a-r-, kaç-ı-r-, uç-u-r-, bat-ı-r-, düş-ü-r-, iç-i-r-...
• -dir: Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar):
• Yaz-dır-, sor-dur-, aç-tır-, çiz-dir-, sök-tür-, as-tır-, koş-tur-...
• -l: Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiil yapar:
• At-ı-l-, soy-u-l-, yaz-ı-l, çiz-i-l-, ay(ı)r-ı-l-, gid-i-l-...
• -n: Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar:
• Başla-n-, tara-n-, yıka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sür-ü-n-, taşı-n-, al-ı-n-...
• -ş: Çatı ekidir; işteş fiil yapar:
• Döv-ü-ş-, at-ı-ş-, tart-ı-ş-, gör-ü-ş-, uç-u-ş-, bekle-ş-, it-i-ş-, selâmla-ş-...
• -ele- ala: Devamlılık, anlatılan işin art arda yapıldığını bildirir:
• Kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tep-ele-...

 

Edebiyat Dil bilim, Kültür, Folklor, Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, ve Araştırmalarınız bize başvurarak bu sitede Paylaşabilirsiniz.

BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM  veya s_kuzucular@hotmail.com