Yüklemine Göre İsim ve Fiil Cümleleri
YÜKLEM TÜRLERİNE GÖRE CÜMLELER
(Öğelerinin Dizilişine Göre Cümleler)
Yüklemlerinin isim veya fiil oluşlarına göre cümleler ikiye ayrılırlar. a) Fiil cümlesi b) isim cümlesi. Bu açıklamaya göre de yüklemi çekimli bir fiil olan cümleler FİİL CÜMLESİ, yüklemi isim soylu bir sözcük olan cümleler ise İSİM CÜMLESİDİR.
Fiil (eylem) Cümlesi:
Yüklemi çekimli fiil olan cümledir. Çekimli fiil, kip eki (haber ya da dilek kipleri) ve kişi eki almış olan fiildir. Çekimli bir fiilde eylem kökü, zaman ve dilek istek kipi fiil kökünde belli olan eylemi yapan kişi- yani şahıs eki bulunmalıdır. Bu unsurlardan birisinin olmadığı fiil çekimli değildir. Bir çekimli fiil bu üç unsuru da taşımalıdır.
“Salondaki konuşmacıyı dinledi.”
Cümlesinde “dinledi” yüklemdir. Bu yüklem “dinlemek” fiilinin bilinen geçmiş zamanda çekimlenmesiyle oluştuğundan, cümle, yüklemine göre fiil cümlesi olur. Zaman eki -di idr . -di eki dili geçmiş zaman ekidir böylece zaman kavramı da veren haber kipidir. Kim dinledi sorumuz çekimli fildeki dinlemek eylemini yapan özneyi- şâhısı bize bildirir. Kim dinledi cevap o dinledi 3. tekil şahıstır. O halde dinledi sözcüğü çekimli fiildir. Yüklem çekimli fiil olduğuna göre de cümle fiil cümlesidir.
Aşağıdaki cümlelerde yüklemler çekimli fiildir:
Her eylem içerisinde bir özne barındırır.
"Eline diken batmadan gül toplayamazsın."
Sabrederek bu zorlukları aşabiliriz.
Ben diliyle konuşmaktan hiç usanmayacak mısın?
Balık baştan kokar.
Çekimli fiil tek kip eki - zaman eki - alabileceği gibi, birleşik zamanlı bir fiil de olabilir:
Çok çalışması gerektiğini anlatamıyordum ( yor ve du = şimdiki zaman+ hikaye )
Onun bu düşünceler içinde olduğu hiç aklıma gelmiyordu
Bana o olayı önceden anlatmıştı ( Mişli geçmiş zaman, hikâye)
Size bu öyküsünü anlatamayacakmış ( gelecek zaman, rivayet
Çekimli fiil birleşik zamanlı fiil de olabilir
"Sihrinle hayalimden ayın nakşı silindi
Her hissime bir taze çocuk safveti sindi."
"Saadet benziyor boş bir seraba,
Düşüyor her seven gönül azaba,
Gelmiyor çekilen dertler hesaba
Diyorum, sebep ne bu ıstıraba?"
(Orhan Seyfi ORHON)
Ayşe bu havaların yüzünden hasta oldu ( hasta oldu)
Beni bu havalar mahvetti ( mahv+etti)
Hep bu havalarda aşık oldum ( aşık oldum)
İsim (ad) Cümlesi:
Yüklemi isim ya da isim soylu sözcük olan cümleler, yüklemine göre isim (ad) cümlesidir. Yüklemi fiil olmayan her cümle isim cümlesidir: "Efkâr ettiğimiz şey memleketin halidir."
Ne güzel komşumuzdun sen Fahriye abla >komşu idin
Bence dinin gibi küfrün de mukaddesti Senin= mukaddes idi
Burada vefa yok
Bu yaptıklarım Senin içindir
Not: Bazı isim cümlelerinde ekfiil düşebilir.
Bizimkiler çok iyi (dir)
Bu yıl ayakkabılar pahalı (imiş)
Not: Yüklemi hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen (ortak köklü ve sesteş kelimeler)kelimelerin isim mi fiil mi olduğunu anlamak için cümledeki kullanımına bakmak gerekir.
*Sende ders notları varmış (var imiş) (isim cümlesi)
*En sonunda varmışsın bir Erzincanlıya (fiil cümlesi)
"Ben dünyadan bihaber bir çocuğum."
"Şimdi o dünyadan hiçbir haber yok.
"Yok, bizi arayan soran kimsemiz."
"Gün gelince biz değil miyiz ölen?"
"Hangi resmime baksam ben değilim."
İsim cümlesinde yüklem olan isim ya da isim soylu sözcükler, ekfiil (ekeylem) alarak yüklem olur:
"Gökyüzünün başka rengi de varmış."
"Alçakgönüllü adamdın"
"Akşama sabaha yolcudur."
"İçliyimdir herkes kadar."
"Bir leylak bahçesisin karşımda."
"Zaman da bir kozadır, ipekböceğim
Bir dışındayız, bir içinde"
Ekfiilin olumsuzunda "değil" kullanılır; ancak "değil" yalnız başına bir cümlenin yüklemi olmaz:
"Sevda değil, beni böyle ağlatan." Yüklem
"Yalnız yaşamak kolay değil."
"Bunları anlatan bir kişi değil."
Ekfiilin geniş zamanında üçüncü tekildeki "-dır, -dir" eki çoğu zaman düşer, "-dır, -dir" eki düşse de bu sözcüklerde yine ekfiil vardır:
"Bu bir kılıçbalığının öyküsü(dür)"
"İstanbul limanı bu günlerde tenha(dır)"
"Bu türkünün yüreğinde sancı var(dır)"
"Aramızda(dır) uzun zamandır yüzünü görmediklerimiz."
"Senin ışıklı günlerin, Benim iyimser dostlarım Hepsi, hepsi şiirde(dir)"
Fiilin dışındaki farklı türlerden sözcükler ya da söz öbekleri isim cümlelerinde yüklem olarak kullanılabilir:
"Bütün benliğimizi saran korkuydu." (isim)
"Başka birisi yok beni duyan." (İsim)
"Yalanmış bize gerçek diye anlatılanlar." (İsim)
"Siz Ali Bey, Veli Beyefendi busunuz. (Zamir)
"Gelecekler önünde suçlusunuz." (Adlaşmış sıfat)
"Ama nedir çağlar üzre,
"Beni senden güçlü kılan?" (Zamir)
"Gözlerinin rengi ne güzeldi!" (Adlaşmış sıfat)
"Girmek üzereyim, dar kapısından O eski rüyalar âleminin." (Edat grubu)
"Nedir bu adamlardan çektiğim?" (Zamir)
"Kış ortasıydı bizim geldiğimiz zaman." (Ad tamlaması)
"Herkesi canından bezdiren fabrikaların gürültüsüydü." (Ad tamlaması)
Suda yıldızların parıltısıdır
Bu karanlıkta bazı bazı çakan." (Ad tamlaması)
“Benim sadık yârim kara topraktır." (Sıfat tamlaması)
Cehaletin ilacı okumaktır." (Fiilimsi-isimfiil)
Bu vatan toprağın kara bağrında
Sıra dağlar gibi duranlarındır." (Fiilimsi grubu)
Bir hastanın nabzı gibidir sesler." (Edat grubu)
Mastarlar da ekfiil alarak isim cümlesinin yüklemi olur:
Hayattaki en zor şey alışmakmış.
Sabretmekti yapabildiğimiz tek şey.
