Bergamalı Kadrî ve Müyessiret'ül Ulûm

Müyessiret’ül Ulûm adlı  Anadolu sahasında yazılmış ilk Türkçe  gramer  -dilbilgisi -  kitabının yazarı. 16. yüzyıl Türk dilcisi.

Bergamalı Kadri’nin  hayatı hakkında Müyessiret’ül Ulûm adlı eserinde söylediklerinden başka bir bilgi yoktur. Devrin kaynakları onun hakkında hiçbir bilgi yazmamıştır.

Eserinde hayatı  hakkında verdiği bilgiler ise   gençlik yıllarında İstanbul’a geldiği,  Müyessiretü'l-Ulûm adlı dil bilgisi kitabını  1530'da kaleme aldığını  ve bu eserini de Kanuni Sultan Süleyman’ın sadrazamı ve  damadı Damat İbrahim Paşa’ya (ö. 1536) yılında takdim ettiğini yazmaktadır.

Türklere Türk dilini öğretmek maksadıyla kaleme alınan bu kitap Anadolu Türkçesiyle yazılmış en eski  ve ilk dil bilgisi kitabıdır.  Bu eserden sonra yazılmış olan  diğer ilk dilbilgisi kitabı  yaklaşık 350 sene sonra  ve 1882 yılında Abdurrahman Fevzi Efendi’nin Mikyâsu'l-Lisân Kıstâsu'l-Beyân adlı kitabı olacaktır. [1]Bu bilgi bile eserin önemi anlatmaya yeterlidir. “Müyessiretü'l-Ulûm'da XVI. yüzyıl Anadolu Türkçesinin grameri sistemli bir şekilde verilmiştir. Bu sistem şimdi de geçerliliğini koruyacak bir sağlamlıktadır.”[2]

Eser Besim Atalay tarafından Türkiye Türkçesine aktarılmıştır. (1946) Bergamalı Kadri Efendi’nin  adı 1938 tarihinde Bergama'da " bir ilkokula verilmiş.  Ama  bu okul binası yıkılınca ismi başka bir okula verilmiş, bu okulun bünyesinde  2004 yılında  açılan bir müzeye. “Bergamalı Kadri Eğitim Tarihi Müzesi” adı verilmiştir. [3]

MÜYESSİRETÜ’L-ULÛM  (Bilimlerin Kolaylaştırıcısı)

Bu eser Kâşgarlı Mahmut’un yazdığı ama günümüze ulaşmayan “ Kitâb-ü Cevâhiri’n-Nahvi fi Lûgati’t-Türk “ adlı eserden sonra yazılmış  Anadolu sahasındaki ilk Türkçe gramer kitabıdır.  Bergamalı Kadri eserini  Türkçe olarak yazmış eserinin ruhuna uygun olarak Arapça ve Farsça kelimelere itibar etmemiş, sade anlaşılır, rahat bir Türkçe ile kaleme almıştır.  “Bu eser, Batı Türkçesi ve Oğuzca yazılmış ilk gramer kitabı olması yönünden değerli bir kaynaktır.”[4]

Eserin mukaddimesinde  eseri yazma nedenini  “ daha önce bu konuda  yazılmış bir eserin kaleme alınmamış olması” olarak gösterir.   “Ben, herkesin at oynattığı bir meydanda sürmek istemedim atımı. Öyle bir meydana saldım ki dizginlerini, o meydanda evvelce kimse at sürmemişti.” Yazar eseri yazmaktaki amacını da şu şekilde dile getirmiştir.  "Eğer kendi toplumunun dilini kaideleriyle bilirse bir insan, başka dilleri de kolayca öğrenebilir. Kendi dilinin kaidelerini öğrenen öğrenciler ilimde de başarılı olurlar"

Eser iki bölümden meydana gelir.  Birinci bölüm 99, ikinci bölüm 83 sayfadır. Birinci bölümde Sadrazam İbrâhim Paşa’ya yazılmış bir kaside bulunur. Devamında  sebeb-i telif ( mukaddime)  yazılış sebebi ve kitabın önemi belirtilir.  Daha sonra “kelimenin tarifi yapılarak kelimeler isim, fiil ve harf (edat) olmak üzere üçe ayrılır. Sonra “bilmek” fiili esas alınarak Arapça sarfta olduğu gibi emsile-i muhtelife ve muttaridenin örnekleri verilir. Bu şekilde bütün fiil sigalarının tarif ve izahları yapılır; ekleri, olumlu, olumsuz, etken ve edilgen şekilleri gösterilip her birinin ayrı ayrı çekimleri yapılır. Ayrıca bu kısımda ism-i zamân, ism-i mekân, ism-i âlet, ism-i tasgır, ism-i mensûb, ism-i tafdîl ve fi‘l-i taaccüb üzerinde durulur.”[5]

İkinci bölümde   isimler, isimlerin çeşitleri, çekimleri, sayılar, zamirler, zarflar, soru edatları, isim tamlamaları ve yapılışları, cümle tamlayıcıları, hal ve istisna şekilleri, isim cümlesi, işaret isimleri ve edatlar üzerinde durulur. Hayali Bey H’in bir gazeli ele alınarak gazelde geçen bütün kelimeler hem sanat yönünden hem de Türkçe gramer kaideleri açısından tahlil edilmiştir. “

Eser 1911 yılında Bursalı Mehmed Tâhir tarafından bulunmuş, Besim Atalay tarafından tıpkıbasımı yapılmıştır.

Müyessiret’ül Ulum hakkında  Yapılan çalışmalar

1.      Besim Atalay, Müyessiretü’l-ulûm, tıpkıbasım, çevriyazılı metin ve dizin, TDK yayını, İstanbul 1946)

2.      Avşar, Uğur, Müyessiretü´l-Ulum (Bergamalı Kadri), Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Adana, tarafından 1996

3.      Esra Karabacak Müyessiretü´l Ulum, Bergamalı Kadri, Türk Dil Kurumu Yayınları ise 2002 [6]

KAYNAKÇA

[1] İlhan ERDEM, “MİKYÂSU’L-LİSÂN KISTÂSU’L-BEYÂN’DAKİ DİL BİLGİSİ TERİMLERİ”, https://www.turkishstudies.net/Makaleler/

[2]Aslan Tekin Edebiyatımızda Terimler, Elips Yayınları, 2006,

[3] https://www.radikal.com.tr/izmir-haber/bergamadaki-egitim-muzesine-yenilikcilik-odulu-1386214/

[4] Ekrem Bektaş  , “Bergamalı Kadrî “ DİA, cilt: 05; sayfa: 496

[5] Ekrem Bektaş  , “Bergamalı Kadrî “ DİA, cilt: 05; sayfa: 496

[6] Anonim, “Bergamalı Kadri Kimdir?”, https://14eylulio.meb.k12.tr/meb_iys_dosyalar/35/04/560050/icerikler/b