Erdebil :  اردبیل

İran Azerbaycan’ı ve Güney Azerbaycan olarak kabul edilen 3 eyaletten birisi ve eyalet merkezinin oluşturan Erdebil şehrinin de adıdır.  Erdebil  اردبیل eyaletinin kuzeyi, doğusu ve batısı Azerbaycan ile çevrilidir. Doğusunun bir kısmında Gilan Eyaleti, güneyinde ise Zencan eyaleti yer alır. İran’daki 31 eyalet içinde coğrafik sınır olarak en küçük olanlarından birisidir. Ancak Erdebil eyaleti ve şehri Anadolu ve Azerbaycan Türkleri tarihinde ve kültüründe önemli bir yere sahiptir.

Erdebil Kuzeyda Aras nehri güneyde Elbruz Dağları ve Savalan dağı arasında genellikle düzlüklerden oluşan bir coğrafyaya sahiptir.  By yüzden arazisi tarım ve hayvancılığa uygundur. “Eyalet geneli geniş ormanlarla kaplıdır ve turistik öneme sahiptir. Özellikle Halhal yöresi ve Savalan dağının doğu yüzünde yoğun bir orman örtüsü bulunur.”[1]

Tarihçesi

Esasında Erdebil Azerbaycan tarihinin ve kültürünün Güney kanadını ve parçasını oluşturur. İran Azerbaycan’ı batısında Türkiye ve Irak, kuzeyde Aras Nehri, güneyde Hamse, doğuda Gilan ve Hazar Denizi ile çevirili Doğu Azerbaycan, Batı Azerbaycan, Erdebil ve Zilan eyaletlerinden oluşur.

Erdebil, Zerdüşt inançları ve Avesta'ya göre kutsal bir bölgedir.  Zerdüşt, "Dan Usta"  yani  Aras Nehri yakınlarında doğup "Avesta" kitabını Savalan Dağı'nın olduğu yerde yazmış ve Zerdüşlt dinini ilk önce by bölgede yaymaya ve tebliğ etmeye başlamıştır.  Erdebil eyaleti İran, İskender’in eline geçtikten ve İskender’in ölümünden sonra Selevkosların ve Part imparatorluğunun idaresinde kalmış Sasani hükümdarı Firuz (457-489) zamanın da Erdebil şehri kurulmuştur.

Erdebil eyaleti ve kent merkezi Hz Ömer zamanında Arap akınlarına maruz kalan eyalet ve kent, 9 asırdan itibaren Kıpçak ve Gazneli Türklerin hâkimiyetlerine şahit olur. Ancak bölge Emevi ve Abbasi adına Şirvanşahlar tarafından yönetilmeye başlamıştı.  

 Bölge Selçuklu idaresi altına girdikten sonra Şirvanşahlar bu defa da Büyük Selçuklu devleti adına yöreyi yönetmişti. Büyük Selçuklulardan sonra Harzemşahlar idaresine giren Erdebil, Mogol İstilası ve İlhanlı idaresinde sonra da güçlü devletlere tabi olarak ayakta durmaya devam eden Şirvanşah beylerinin idaresinde iken Akkoyunlu ve Timurlu devletleri arasında kalmış yöre önce Akkoyunlu sonra da Timurlular idaresi altına girmişti.  Şirvanşahlar en sonunda Safeviler tarafından ortadan kaldırıldı.  Şah İsmail, İran coğrafyasının tümünü ele geçirmiş ve kültür birliğinin sağlanmasına da ön ayak olmuştu.

Safeviler Devrinde Erdebil ve Safevi Tarikatı

Şah İsmail Tebriz’i başkent yapmıştı ama Erdebil Safevi devletinin dini önderlerinin başkenti olmuştu. Safevi devletine adını veren, Safevi tarikatı veya Erdebil Tarikatı olarak bilinen Safiyüddin Erdebilî tarafından kurulan tarikatın merkezi Erdebil şehrindeydi.[2] Erdebil dergâhının ve tarikatının merkezi Erdebil’deydi ve Şah İsmail bu dergâha gönülden bağlıydı. [3]Başka bir deyişle Safevi devletini yöneten Şahların arakasında devasa bir güce sahip Erdebil veya diğer adı ile Safevi tarikatı ve şeyhleri vardı.

Devletin başkenti Tebriz olsa da Safevi hükümdarları Erdebil imamlarından onay alarak hareket ediyorlardı. Bu nedenle Erdebil, Safevi devletinin dini ve kanaat önderlerinin merkezi olmaktaydı.

Safevi tarikatı Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, İran Azerbaycan’ı ve Güney Kafkasya, Doğu Akdeniz ve İran’da oldukça kalabalık bir mürit nüfusuna sahip olmuş, Anadolu’daki Celali İsyanlarının başlangıcını oluşturmuş ve Çaldıran savaşının çıkmasına da neden olmuştu.

Erdebil bu sayede ve Safeviler devrinde altın devrini yaşamış ekonomik ve siyasi yönden Erdebil İran'ın en önemli şehirlerinden biri olmuştu. İran'ı Avrupa'ya bağlayan ticaret yolu üzerinde olması, Gilan eyaletinden gelen malların ve ipeklerin Anadolu ve Avrupa ya sevki sayesinde ticari bir merkez haline geliverdi.  

Erdebil kent merkezinde çoğunluğu Safeviler’e ait çok sayıda tarihi eser vardır. Bunların başında Aras nehri üzerinde olan yüz metre ara ile inşa edilen iki tarihi köprüden oluşan Hudâ-âferin Köprüsü gelir. Bu köprü Selçuklular Dönemi aittir.  160 metre uzunluğunda 15 kemere sahip olan (Köprünün 120 metresi İran'a, 40 metresi Azerbaycan'a aittir.[4] Allah Allah Künbedi  Serayn Kaynak Suları ve  Savalan Dağı görülmesi gereken turistik yerleridir.

KAYNAKÇA 

• [1] https://tr.wikipedia.org/wiki/Erdebil_(eyalet)#E%C4%9Fitim
• [2] https://tr.wikipedia.org/wiki/Safev%C3%AElik
• [3] ŞAHAMETTIN KUZUCULAR , ŞAH İSMAIL HATAI EDEBI KIŞILIĞI VE DIVANI, https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=56655
• [4] https://www.irankulturmerkezi.com/huda-aferin-koprusu/