Ferkadan Nedir Ferkadeyn Kutup Yıldızı

 Ferkadan  Ferkadeyn  Kutup Yıldızı

Divan edebiyatında daha çok yüksek, parlak ve sabit oluşlarıyla anılan iki yıldızdır.

Ferkadân”dan kasıt  “Kutup Yıldızı”dır.  Kutup Yıldızı doğru yönü bulmamıza yarayan ve  aslında üç yıldızdan oluşan bir sistemdir. Kutup Yıldızı “Büyük Ayı” ve “Küçük Ayı” yıldız kümelerinin ortasındadır. Büyükayı yıldız kümesi 7 yıldızdan, Küçük Ayı Kümesi ise 5 yıldızdan oluşur. Ortasında en parlak “Kutup Yıldızı” vardır. Bu iki yıldız kümesine birden “Ferkadân”  veya Benat-ün na’ş   yıldızları denilir. ( bkz  Büyükayı Dübb-i Ekber Yediger Benatü’n-na’ş Ursa Majör ile Zeus ve Callisto Efsanesi)

Ferkadan yıldızı divan şiirinde parlak ve yerlerinde sabit olmaları  ile anılırlar.  Bu yıldızlar İslam Astrolojisinde " ed- dübbü’l asgar “ adı ile de anılan  Benât-ün-na'ş ‘i suğra ( Küçükayı yıldızı- ursa majör) kümesi denir.  Bu yıldızların  kare veya dörtgen şeklinde gözüken dördüne  benat,   kuyruk şeklinde gözüken  üçüne de naş  denmektedir. Eskilerin Benatü'n-na'ş  olarak adlandırdığı bu yıldılzar kümesi bu gün için  Büyükayı  - Ursa majör -  Takımyıldızları olarak bilinen yıldızlar kümesinin adıdır. Bu yıldızlar  Kuzey yarım küreden tüm yıl boyunca görülebilen bir takımyıldızıdır. [1]( Bkz Büyükayı Dübb-i Ekber Yediger Benatü’n-na’ş Ursa Majör ile Zeus ve Callisto Efsanesi )

Eski dilde kuyruğun ucunda yer alan ve kıbleyi  gösteren  yıldıza  Cudey denirken, dörtgendeki  ön planda gözüken en parlak  ve neyyir olan  iki yıldıza ise Ferkadan  denilmektedir.  Bu iki parlak yıldızın bir ine Ferkaci diğerine  ise Buzağı  adı verilmiştir. [2] Bunların kutba en yakın olanına “ elnecmü’l kutup”  kutup yıldızı adı verilir.

Cudey’i Ferkadan’ın köşesindeki  yay da yer alan yıldızlar ise eskilerin hayalinde balığa benzetilmiş,  başı  Ferkadan , kuyruğu Cudey’den oluşan bir balık gibi görülmüştür. [3] Büyükayı'nın yedi yıldızını çizdiği Çinliler hükümdar arabasına, Mısırlılar su aygırına, Galyalılar yaban domuzuna, Anglosaksonlar kepçeye, Romalılar  ise yedi öküzlü bir arabaya benzetirlerken divan şairleri ise kepçeye benzetmişlerdir. "Büyükayı" adı ise  Zeus tarafından ayıya dönüştürülen prenses Callisto ve efsanesi ile ilgili olarak konulmuştur.

Bu yıldızlar perişanlıkları münasebeti ile edebiyatımıza ve şiirimize girmişlerdir.  Süreyya derli toplu olmayı, Benatü na'ş ise perişanlık ve dağınık olma halini ifade etmektedirler. [4]

Tâ Benât-ün-na'şa örter nûrdan çâder güneş (Tarlan 1992b K. 19/65).

Gelmesin ikisi  bir yere Benatü na'ş ın
Belki Cemiyet-i Pervin’i perişan olsun     Nefi

Ferkadlar aynı yerde doğup aynı yerde battıkları ve sürekli olarak Kuzeyi gösterdikleri için denizlerde ve çöllerde yön bulduran yıldızlar olarak bilinmiş , Araplar bu yıldızlara” hü dat”, Farslılar, “dü biraderan”, Türkler ise” iki kardeş “adını vermişlerdir.  [5]

Ferkad yıldızları  kutba olan yakınlıklarından dolayı gökyüzünün en yüksek yıldızları olarak kabul edilmiş sayılmış  bu cihetleri ile benzetme ve karşılaştırmalar için kullanılmışlardır.  Şairlerin övdükleri kişilerin taçları , tahtları, sarayları hatta atların ayakları  dahi Ferkdanlardan yüksektir.  Ferkadan yıldızları şairlerimizin övdüğü kişilerden daima  aşağıda kalır.

Eskiden ayyaşların kadehin dibinde kalan son tortuyu Cem’in aşkına toprağa döktükleri gibi, Ferkadanın aşkına havaya  şarap saçmak âdetinin de olduğu  ortaya çıkmaktadır.  “ Arap emirlerinden Cüzeymet’ül Abraş   şarap içerken  Ferkadan’ın aşkına iki kadeh havaya şarap saçarmış”  Ayrıca göklere, yıldızlara, Güneş’e ve Ay’a tapan Mogollar da  içki içerken içkilerinin bir kısmını yerlerdeki ve göklerdeki tanrılarının şerefine  yere ve  göge dökerlermiş.

Tâk-ı mînâ-yı sarâyı tâk-ı gerdûn ile cüft
Küngür-i eyvânının farkına tev’em ferkadân           (Nev’î)

Bu beyitte  övülen kişinin sarayı  “küngür-i eyvân”ının yüksekliğine, yani ferkadânın  yüksekliğine eş  bir yükseklikte gösterilmiştir.

Gubâr-ı na’l-i esbi tâc-ı fark-ı ferkadân üzre
Dilerse akıtır âb-ı revânı hâk-i Tebrîz’e                  Bâkî
Baki bu beytinde övdüğü kişinin atının ayaklarının   ferkadânın  tacından daha yukarı çıktığını söylemektedir.

Ol zıll-i Hudâ ki hâk-i pâyi
Pîrâye-i fark-ı ferkadân            (Nev’î)

Olsun erkânı müretteb ol saâdethânenin
Kopmasın bir taşı ger kopsa yerinden ferkadân       Nef’î

Ferkadan yıldızlarının yüksek olması eski devirlerde  yapılmış olan yüksek binalara da isim olmasına neden olmuştur. “III. Ahmet zamanında  Kağıthane’de yapılan  Nev- Peyda adlı köprü üstündeki kasrlara da  Ferkadan  ismi verilmiş  “ [6]miş

Ferkadandır adı üstünde olan kasrların
Ki ederler ikisi âleme nur- efşani                     Nedim.

Kaynakça

[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/buyukayi-dubb-i-ekber-yediger-benatu-n-na-s-ursa/139533

[2] H. İbrahim Şener, “ FERKADAN” TDVİA, cilt: 12; sayfa: 400

[3] H. İbrahim Şener, “ FERKADAN” TDVİA, cilt: 12; sayfa: 400

[4] A. Talat Onay, Eski Edebiyatta Mazmunlar, MEB 1996- SHF 233

[5] H. İbrahim Şener, “ FERKADAN” TDVİA, cilt: 12; sayfa: 400

[6] A. Talat Onay, Eski Edebiyatta Mazmunlar, MEB 1996- SHF 233