Gazi Giray veya Bora Gazi Giray (1554 - 1607) 16. yüzyıl sonlarında iki kez Kırım Hanlığı tahtına oturan Kırım Hanı ve şairi

 

Gazi Giray Han’ın babası Kırım Hanı I. Devlet Giray'ın (saltanat: 1551 - 1577) Handır. 1553'te Bahçesaray (Kırım) da doğdu. İki defa tahtta oturdu: (1588 - 1596) ve (1596 - 1607). . Ruslara karşı gösterdiği kahramanlıklarından dolayı "Bora" lâkabı ile de anılmıştır.

 

Kardeşi Selim Giray Han’ın Hükümdarlığının ilk yıllarında Rus Çarı ile yapmış olduğu savaşlarda Rusları ağır yenilgilere uğratarak vergiye bağladı. Mehmed Giray’ın hanlığı zamanında Özdemiroğlu Osman Paşa kuvvetleri safında İran seferine katılmıştır.  Babası ve kardeşleri bu seferde aniden geri dönmüş fakat o bu seferde Özdemiroğlu Mehmet Paşa’nın yanında kalmıştı.   1581 yılındaki bu seferde İran seferinde üç yüz kişilik bir kuvvetle İran ordusunu izlemekle görevliydi fakat İranlılara esir düştü.  Uzun zaman İran'da esir kalan Bora Gazi Giray.  1585 yılında Erzurum’a geldi. Bu sıralarda Osman Paşa öldüğü için ülkesine, Yanbolu’ya döndü. Bütün bu hareketlerinden dolayı onu çok beğenen padişah 1588 yılında bir gemi ile Kırım’a gönderdi. [1]

 

 Osmanlı İmparatorluğu’nun Macaristan seferine katılarak, Eflâk beyinin 1594 yılındaki ayaklanmasını bastırdı. Önemsiz nedenlerle bir ara Osmanlı İmparatorluğu ile arası açıldığı için bazı seferlere katılmadı. Gazi Kirman Kalesi’ni bu sıralarda yaptırmıştır. Ölümü üzerine Kırım Hanı oldu.

 

Gâzi Giray, 1593 ve 1594 yıllarında, dâvet üzerine iki defa Avusturya Seferine katılmış, Lehistan içlerinden geçerek süratle orduya yetişen Gâzi Giray, bu iki seferde de mühim yararlıklarda bulunmuştur.  1596 Eğri Sefer-i Hümayununda ise kendisi Eflâk’ta kalarak kardeşi Kalgay Fetih Giray’ı büyük bir kuvvetle yardıma göndermiştir.[2]

 

Padişahın isteği üzerine 1598′de Avusturya seferinde Türk ordusunun yanında yer aldı. ynı yılın kışını Zambor’da geçirdi; Silistre’yi “Arpalık”olarak istedi ise de verilmedi. Buna çok kırılmış olmasına rağmen Habsburgların on bin altın karşılığında kendi saflarında çalışması teklifini geri çevirerek 1599’da Kırım’a döndü. Macaristan’da bulunduğu bir kış boyunca avlanmak ve edebiyatla uğraşmakla vakit geçirdi.[3] 1593-1606 yılları arasında hemen hemen bütün savaşlara katıldı; Celalî isyanlarında Osmanlı İmparatorluğu’na yardımcı oldu. Son olarak İran üzerine yürüdü ise de Bahçesaray’da veba hastalığından öldü. (1607)

 

EDEBİ KİŞİLİĞİ VE BESTEKÂRLIĞI

 

Babası  Devlet Giray,  oğlu II. Gazi Giray Han  ’a, mükemmel bir medrese tahsili verdirtmiştir. Gazi Giray bu sayede Arapça, Farsça ve tasavvuf, musiki ve hat konusunda düzenli bir eğitim almıştır.  Hükümdarlığı zamanında sanatçılara çok değer vermiş, şair,  hatta ve sanatçıları korumuş zamanındaki sanatçılara çok değer vermiştir.

 

Türkçe, Farsça, Arapça ve Çağatayca’ya vakıf olan Gazi Giray, şiir, edebiyat ve tasavvuf eğitimi almış olmasıyla birlikte Hat dersleri de almış önemli hattattır. Aldığı mükemmel eğitim sonucu, musikiyi de mükemmel bir şekilde öğrenmiş olan Gazi Giray’ın birçok bestesi de vardır.  Kendisinin en yakın dostu devrin müderris ve âlimlerinden Kefeli Hüseyin Efendi’dir. Bu zatın da iyi bir bestekâr olduğunu tarihi kaynaklar bize bildirmektedir.

 

Gazayî) mahlası ile birçok şiir yazmış olan Gazi Giray’ın Türkçe Gazelleri Osmanlı şairleri kadar mükemmeldir. Farsça rubailer ve gazeller de yazmış olduğu gibi Çağatay Türkçesi ve Kırım Tatarcası ile de yazmıştır. Mesnevisini Çağatay Türkçesi ile yazmış olması Türk lehçelerine  de vakıf olduğunu ve aldığı eğitimi ortaya koyması bakımından manidardır.

 

Başarılı bir devlet adamı ve asker olan Gazi Giray Han ( Gazayî) ,  iyi bir şair ve oldukça mühim bir Türk bestecisidir. Gazi Giray, çok değerli saz eserleri bestelemiştir. Peşrevleri, saz semaileri bugün hâlâ sık sık çalınmaktadır.  Hüzzam peşrevi, mahur peşrevi ile saz semaisi, bayatîaraban peşrevi, şedaraban saz semaisi Klasik musiki repertuarının en güzel saz eserleri arasındadır. [4] “Gazi Giray’ın iyi bir sazende olmasından ötürü, daha ziyade saz musikisine ait eserler verdiği, bugün elimizde mevcut olanlardan anlaşılmaktadır. “Haza Mecmua-i Saz-ü Söz”, Kantemiroğlu Mecmuası, Hamparsum ve Mandoli’nin mecmualarında kayıtlı ve günümüze gelen eserleri arasında on bir peşrev ve saz semaisi bulunuyor”  [5]

 

Eski mecmualarda Gazi Giray’ın adı "Tatar" diye geçmektedir. [6]Hat sanatında da usta olduğunu, Belgrad seferinde orada kışladığı sırada ünlü tarihçi Peçevî İbrahim Efendi’ye “Talîk”türü yazıyı öğretmiş olduğundan anlıyoruz.[7]   Edebiyat Hat ve Musikinin yanısra dini ilimlerde, matematik ve fen bilimlerinde de önemli bir bilgi sahibidir. [8]

 

16. yüzyıl hükümdar şairlerden olan Kırım hanı II. Gazi Giray lirik ve usta bir şairdir. Şiirlerindeki kahramanlık konularını işlemesi ile devrin şairleri arasında ayrı bir yeri vardır.  Şiirlerinde savaşçı karakterinden ve savaşlarda geçen hayatından aldığı izlenimler, savaşçı karakterinden kaynaklana duygular hissedilmektedir.

 

Gazi Giray’ın şiirlerinde milli duygular ve kahramanlık konuları önemli temalardır.  Özellikle gazel tarzında başarılı olan Gazi Giray’ın Gül ü Bülbül adlı bir de mesnevisi vardır. Türk'ün savaşçılığını, Türk bayrağını aşka ve kadına üstün tutan ve "Rayete meylederiz..." diye başlayan gazeli çok ünlüdür. Bu gazele birçok nazire yazılmıştır.

 

Şiirlerinde "Gazâyî" mahlasını kullanan Gazi Giray Kırım Edebiyatı sahasının en güçlü şairlerinden biridir. . Gazayî'nin bir divançesi,  Çağatay lehçesiyle yazılmış "Gül ve Bülbül" adlı bir mesnevisi vardır. Resmî ve özel mektupları da toplanmıştır. Hoca Sadeddin Efendi'ye gönderdiği mektuplar edebiyat ve tarih açısından önemlidir.

 

 

ESERLERİ

Divan: Divanında Türkçe gazeller, Farsça rubailer ve diğer şiirleri vardır. Bora Gazi Giray Han'ın şiirleri, bir divançe halinde İsmail Hikmet Ertaylan tarafından günümüz Türkçesi ve alfabesine çevrilerek basılmıştır.

Gül ü Bülbül Mesnevisi: Çağatay Türkçesi ile yazılmış Fuzuli’nin Bengü Bade adlı mesnevisine nazire olarak yazılmış  bir mesnevidir.

 

MEKTUPLAR:

Kefeli Hüseyin Efendi, Ganizade Nadiri ve Hoca Sadettin Efendi’ye yazdığı Arapça ve Türkçe Manzum ve Nesir mektuplardır. Mektuplar edebiyat tarihimiz açısından oldukça önemlidir. Bu mektuplar edebiyatımızın manzum ve mensur münşeatlarına (mektupları) örnek metinlerdir

 

Kırım deyince büyük Türk bestekârı ve şairi, sazende, hattat, bilgin; Moskova'yı fethettiği için "Tahtalan" denilen, Fetih Babası (Ebu'l-feth) denilen, "Bora " diye anılan, Çingiz Han'ın 16'ncı kuşaktan torunu, 13'üncü Kırım hanı (1551-1577) 2. Gazi Giray Han'ı hatırlamamak olur mu:

 

GAZEL

Rayete meyl ederiz kaamet-i dilcu yerine 
Tuğa dil bağlamışız kakül-i hoşbu yerine 

Heves-i tir ü keman çıkmadı dilden asla 
Navek-i gamze-i dil-duz ile ebru yerine 

Sürerüz tiğımuzun zevk ü safasın her dem 
Sim-tenlerle olan lezzet-i pehlu yerine 

Gerden-i tusen-i zibada kotas-ı dilbend 
Bağladı gönlümüzü zülf ile geysu yerine 

Severüz esb-i hünermend-i saba-reftarı 
Bir peri şekl-i sanem, bir gözü ahu yerine 

Gönlümüz şahid-i ziba-yı cihada verdük 
Dilber-i mah-ruy-u yar-ı peri-ru yerine 

Seferin çevri çok ümmid-i vefayile veli 
Olduk aşüftesi bir şuh u cefa-cu yerine 

Olmışuz can ile billah Gazayi teşne 
İçerüz düşmen-i dinün kanını su yerine
                                                   GAZİ GİRAY" [9]

Bugünkü dille:

Gönül alıcı (sevgilinin) boyuna bayrağı tercih ederiz,(Çünkü) hoş kokulu kâkül yerine tuğa bel bağlamışız.

Sevgilinin kaşları ve gönüle saplanan kirpikleri yerine, bizim gönlümüzden yay ve ok sevgisi asla çıkmadı.

Biz, gümüş tenli kadınlarla olan zevk ve sefanın yerine, Her zaman kılıcımızın zevk ve sefasını süreriz.

Bizi, sevgilinin saç ve kâkülü yerineGüzel bir atın yelesi bağladı. Bizi, peri yüzlü, ceylan gözlü güzelden çok Rüzgar kanatlı bir atı severiz.

Gönlümüzü peri yüzlü, ay yüzlü sevgili yerine Cihadın (savaşın) gösterişli güzeline verdik. Vefa ümidi ile seferin zahmeti çoktur ama biz cefa veren şuh bir güzel yerine ona vurulduk.

Ey Gazâyî, içimiz yanıyor, susamışız, onun için din düşmanının kanını su yerine

 

GAZEL

Padişah tarafından sefere memur olunduğunda gönderdiği manzum mektup:[10]

Bir mücahid kulunuz bezlederiz cân-u teni
Padişahım ne diyem sonra duyarsız haberi

Kaçmayız tir-ü teberden çalışub din yoluna
Ol benim boynuma ger var ise ânın zararı

Biz de ikdâm ederiz varmaya bir gün ileri
Geri kalmaz ânı bil, her kim ola cenk eri

Macerâ-yı seferin derdini şerh eyler isem
İstima edene tesir eder ol gam haberi

Azmeder oldu gaza-yı sefere sultanım
Kıl ana hayır dua, işte kulundur iş eri.

 

Gazi Giray Han ( Gazayî) Şiirleri

• GAZEL
• Bir mücahid kulunuz bezlederiz cân-u teni
• Telh-kâm olsak aceb mi hâlimizni bir görün
• Rûbaî: Bir âfet-i aşûb-ı zamansın zâlim
• Kıt’a Dirîğ o tâze-nihâlüm hevâ nedür bilme
• Beyitler

KAYNAKÇA 

 

• [1] Anonim, II. Gazi Giray Han, bilgicik.com/yazi/2-gazi-giray-han-turk-kaganlari-ve-sultanlari/
• [2] Anonim, II. Gazi Giray Han, bilgicik.com/yazi/2-gazi-giray-han-turk-kaganlari-ve-sultanlari/
• [3] Dr. Nazmi Özalp, Türk Mûsikîsi Tarihi, , İstanbul 1986
• [4] Dr. Nazmi Özalp, Türk Mûsikîsi Tarihi, , İstanbul 1986
• [5] Dr. Nazmi Özalp, Türk Mûsikîsi Tarihi, , İstanbul 1986
• [6]  https://tr.wikipedia.org/wiki/II._Gazi_Giray
• [7]  Dr. Nazmi Özalp, Türk Mûsikîsi Tarihi, , İstanbul 1986
• [8] Bir Şiirin Panoroması,  Yağmur Dergisi, Temmuz - Agustos - Eylül 2001
• [9] Bir Şiirin Panoroması,  Yağmur Dergisi, Temmuz - Agustos - Eylül 2001
• [10]

  https://tr.wikipedia.org/wiki/II._Gazi_Giray