Haydar Reis Nakkaş Niğari
HAYDAR REİS (NAKKAŞ NİGARİ)
“Galatalı” lakabıyla tanınmıştır. Doğumu, 1494 İstanbul, Ölüm,1572 İstanbul
16. yüzyılın şair, nakkaş ve denizcileri arasında “Nigari” mahlasıyla ayrı üne sahip olan Haydar Reis, Nakkaş Niğari, yurt içinde ve yurt dışında, tanınmış bir Türk minyatürcüsü olarak sanat tarihlerine geçmiştir.
Devrin kaynaklarına gör Dedesi ve babasının satranç ustaları oldukları anlaşılır. Büyükbabası satrançta Abdülkadir adıyla ün yapmış, devrinin satranç oyununda meşhur bir satranç ustası olup, bu konuda bir risale yazmıştır. Âşık Çelebi, onun babasının Satranc-baz Arab denilen bir zat olduğunu belirtmiştir. [1]
Haydar Reis, 16. yüzyılda minyatür sanatında değişik bir üslup yaratmış, batılılar da kendisini “Türk Ekolünün Ressamı Haydar Bey” ve “Muhteşem Süleyman’ın Ressamı Haydar Bey” adı ile kaynaklarına geçirmişlerdir. [2]Bilhassa Kaptan-ı Derya Hızır Hayrettin (Barbaros) Paşa’nın devrinde, onun portresini yapan ilk Türk denizci sanatkâr olarak da ayrı bir üne sahiptir.
Nigârî, Osmanlı donanmasında uzun süre denizci olarak hizmet veren bu nedenle de haydar reis olarak adlandırılan biridir. Osmanlı donamasında reis olarak görev yaptığı sıralarda, bir çok deniz seferine iştirak etmiş, deniz savaşlarına katılmış ve bu çatışmalarda kahramanlıklar göstermiş bir kaptandır. Niğari’nin Osmanlı donanmasını kaptan-ı deryası Barbaros’u kendisi genç bir nakkaş iken yaşlılık günlerindeki Barbaros’u gördüğü söylenebilir. Bir denizci olarak hayranı olduğu Barbaros’u resmeden güzel bir minyatür de yapmıştır. Bu minyatürün Barbaros’un emekli olup İstanbul’a yerleştiği günlerde yapılmış olması muhtemeldir. Bu resim aynı zamanda devrinin en kudretli amirali ve kendisinin de kaptan-ı deryası olan Barbaros’u ne denli sevdiğinin ve ne denli saygı duyduğunun somut bir kanıtı olmaktadır.
Sultan II. Selim daha şehzadeliği sırasında Haydar Reis’in denizcilikteki ününün yanı sıra minyatür, tezhip, hat sanatlarında da devrin ünlü sanatkârları arasında bulunduğunu, ayrıca iyi bir portre ressamı ve şair olduğunu öğrenince, kendisini yanına almıştır. Daha sonra tahta çıktığında da (1556) ona ünlü minyatürünü yaptırmıştır.
Sinan Paşa ve Barbaros’un emrinde kaptanlık yaptığı anlaşılan Nakkaş Niğari’nin kaptanlık seviyesine kadar yükseldiği Osmanlı savaş gemilerinden birisinin de reisi olduğu anlaşılır. Haydar Reis denilmesinin de nedeni işte budur.
Sinan Paşa Gazavatnamesi [3]
Osmanlı devrinin “ilk bahriyeli ressamı “ Galatalı Haydar Reis (Nakkaş Nigârî) aynı zamanda şairdir. Günümüze ulaşan en önemli edebî eseri ise Sinan Paşa Gazavatnamesi’dir. Orijinal adı “ Dürer-i Deryâ- Denizin İncileri “ olan [4]Haydar Reis’in bu eseri Sinan Paşa’nın kaptan-ı derya olduğu dönemde yazılmıştır. Yazar bu eserinde Sinan Paşa ile birlikte katıldığı deniz seferleri, Trablus’un Fethini, deniz seferleri ve savaşları sırasında yaşadığı olayları manzum olarak bu eserinde anlatmıştır.[5] Kaptan-ı Derya Sinan Paşa, 1550-1554 yılları arasında Kaptanıderya olarak görev yapmış[6] Haydar Reis ‘de bu yıllar arasında Sinan Paşa’nın kaptanlarından biri olarak yapılan seferlere de iştirak etmiştir.
Niğari’nin bu seferler sırasında donanmada bulunması, olaylara bizzat şahit olması, ilk ağızdan ve olayların içinde olarak anlatması eserin önemini arttırmaktadır. Uzun süredir ilim âlemince varlığı bilinen bu eser üzerinde ciddi çalışmalar yapılmamış Niğari’nin edebi kişiliği hakkında derli toplu tahliller yapılmamıştır.
Haydar Reis’in deniz manzaraları, padişah resimleri “ Avrupa kralları ve Barbaros Hayrettin Paşa’yı da tasvir ettiği onbir portresi “ [7] bulunmaktadır. Sarı Selim’in (Saltanatı:1512-1520), zamanında Nakkaş Nigari tarafından yapılmış olan bu portrenin aslı Paris’te Bibliotheque Nationale’de bulunmaktadır. Bu eser Sarı Selim’in gençlik yıllarını belgeleyen çok başarılı bir minyatürdür. Minyatürde padişahın arkasında bulunan silahtar ağasının sağ elinde karanfil, sol elinde birkaç ok bulunmaktadır.
Kanûnî Sultan Süleyman’ı (Saltanatı:1520-1566) arkasında kendisini takip eden iki genç silahtarı ile birlikte resmettiği minyatürü de sanatkârın üstün bir sanat eseridir. 29,5 x 40 cm. boyutlarındaki bu minyatür Topkapı Sarayı Müzesindedir.
Kaptan-ı Derya Hızır Hayrettin (Barbaros) Paşa’nın portresi de Topkapı Sarayı Müzesindedir. .20 x 27 cm. ebadında olan minyatür, 29 x 46 cm. ebadında bir kâğıt üzerine yapılmıştır. Barbaros Hayrettin’in bu resmi Batılı portre anlayışına oldukça yakın bir minyatür olmaktadır. Barbaros yan profilden ve karanfil koklarken betimlenmiştir.
Aslı Topkapı Sarayı Müzesi’nde bulunan “Süleymanname ” adlı yazma eserde de tasvir edilmiş olan ünlü denizci, Kanûnî Sultan Süleyman ’ın huzurunda, kendisine oturma izni verilmiş olarak, beyaz sakallı ve yaşlı hali ile görülmekte, her iki minyatür arasında bariz benzerlikler bulunmaktadır.
[1] Esra Egüz ,Nakkaş Nigârî’nin Kaptan-ı Derya Sinan Paşa Gazavatnamesi, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Yıl 2020 Cilt: 25 Sayı: 25, 30
[2] A. Çağrı BAŞKURT, Osmanlı’nın ilk deniz kaptanı ressamı Galatalı Haydar Reis (Nigârî) ve gazavatname’si (H. 961/ MS 1553) ve Dürer-i Deryâ (Denizin İncileri) , Harvard Üniversitesi 2020
[3] https://www.simurgkitabevi.com/nakkas-nigarinin-kaptan-i-derya-sinan-pasa-gazavatnamesi-2020
[4]https://books.google.com.tr/books/about/Osmanl%C4%B1_%C4%B0mparatorlu%C4%9Fu_nun_ilk_bahriye.html?id=saSIzgEACAAJ&redir_esc=y
[5] Esra Egüz ,Nakkaş Nigârî’nin Kaptan-ı Derya Sinan Paşa Gazavatnamesi, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Yıl 2020 Cilt: 25 Sayı: 25, 30
[6] Esra Egüz , Divan Edebiyatı Araştırmaları DergisiYıl 2020 Cilt: 25 Sayı: 25, 30
[7] Ruhi KONAK, Osmanlı Minyatür Sanatında Padişah Portreciliğinin İlk Örnekleri ve Geleneğe Katkıları, https://turkishstudies.net/turkishstudies?mod=makale_tr_ozet&makale_id=16234
