İrticalen Nedir İrticalen Şiir Söylemek

  İrticalen Nedir İrticalen Şiir Söylemek

Osmanlıca yazılışı;  irtical :  ارتجال

 İrtical sözcüğünün sözlüklerdeki anlamları:  “birdenbire, düşünmeden içine doğduğu gibi söyleme, söyleyiş.” Anlamlarındadır. Bu manaları ile de irtical veya irticalen edebiyatta bir terim haline de gelmiştir.  Sözcüğün Türkçedeki karşılığı ise doğaçlama olarak bulunmuştur.

İrticalen kelimesi Arapça kökenli irtical kelimesinden gelmiş olan bir sözcüktür.  İrtical kelimesi doğaçtan konuşmak, yazılı bir metne bakmadan, hazırlıksız olarak  söz ve şiir söylemek manalarına gelen bir sözcüktür. 

İrtical kelimesi bedâhaten ve bilbedâhe kelimeleri ile eş veya yakın anlamlı olarak da kullanılmıştır. [1] Bu kelimelerin sözlük anlamları ise:  “Açıktan. Aşikâr olarak. Meydanda olarak. Besbelli.”  Şekillerindedir. ( bkz Bedahet Bedahaten)

 İrtical sözcüğünden hareketle Türkçede terim bir anlam kazanan İrticalen kelimesi, edebiyatta: Önceden bir hazırlık yapmadan, önceden yazılı hale getirmeden, düşünmeksizin ve hazırlık yapmaksızın birden bire  şiir söylemeyi veya konuşma yapmayı ifade eden bir terim olmuştur.[2]  ( bkz Bedahet Bedahaten ve İrticalen Nedir )

Bu nedenle irticalen kelimesi düşünmeksizin ve evvelce hazırlık yapmaksızın söylemek, bedaheten بداهت  ve irticalen icat etmek, doğaçlama söylemek anlamlarında genişleyen bir sözcüktür.  Tahir ‘ül Mevlevi Edebiyat Lügati adlı eserinde bu kelimeyi “ Yaya kalmak manasına da gelen…Uzun uzadıya düşünmeksizin manzum yazı yazmak şeklinde kullanıldığı[3] “ nı açıklar.

İrticalen kelimesi hazırlıksız yapılan konuşmaları, hutbeleri, nutuk ve söylevleri de ifade etmesine rağmen daha ziyade önceden hazırlık yapmadan birden bire söylenen şiirleri ifade eden bir terim olarak kullanılır. Bu nedenle en çok “ İrticalen şiir söylemek” tabiri ile karşımıza çıkmaktadır.

Divan şiirinde de irticalen gazel veya kaside söyleyen şairlerin olduğuna dair bir takım iddialar da olmuştur. Tahir ‘ül Mevlevi Edebiyat Lügati adlı eserinde bazı divan şairlerinin irticalen kaside veya musammat kaside söylemiş olduklarına dair rivayetlere inanmaz. Nefi’nin Dördüncü Murat huzurunda irticalen musammat kaside oluşturduğu rivayetine inanmayarak bu rivayetleri masal olarak nitelendirir. [4]

Fakat İrticalen şiir söylemek halk ve âşık şiirimizde çok eskiden beri devam eden ve bilinen bir gerçektir. Bu nedenle İrticalen şiir söylemek tabiri doğal olarak en çok anonim halk şiiri ve âşık şiiri için kullanılmaktadır. Nitekim anonim halk türkülerinin, ağıtların, manilerin ve destanların çoğunlukla irticalen söylendikleri hepimizin malumudur.

Âşık şiirinde bedehâten, açıkça ve seyircilerin gözü önünde irticalen şiir söyleme ve söyletme geleneği çok eskiden beri yapılan bir uygulamadır. Âşık şiirinde irticalen şiir söyleyerek rakibe galebe gelmek yarışmaları vardır.  Bu tip yarışmalarda mekân sahibi veya seçilen birisi ortaya bir ayak atarak âşıkların bu ayaklarda irticalen atışmalarına olanak verir. Karşılama”, “deyişme”, “atışma” veya “karşıberi” gibi adlar altında toplanan sistemli deyişmeler; en az iki âşığın dinleyici huzurunda ve âşıkların irticalen söyleme şartlarıyla yapılır. Aşıkların birbirlerini sazda ve sözde yenmeye çalışması, yarışmadır. ( bkz Âşık Şiirinde Atışma Deyişme Karşılaşma Meydanlaşma)

Seyirci önünde yapılmakta olduğundan ve  zaten  bu tip karşılaştırmalar o anda ortaya atılan bir ayak üzerinde söylenileceğinden âşıkların önceden hazırlık yapmış olmaları imkânsızdır. Âşıklar arasında yapılan yarışmada birinin okuduğu dörtlüğe veya beyite bir diğeri aynı vezin ve ayakla cevap vermek zorundadır.  Âşıklar bu ayak üzerinde irticalen şiirler söylemeye ve her biri diğer rakip aşığa söz ve saz gücü ile galibe gelmeye çalışır. [5]Hatta âşıklar bir birlerine muammalı manzum sorular sorarak bir birlerini cevapsız bırakmaya zorlarlar. ( bkzMeydanlaşma Deyişme Atışma Nedir Nasıl Yapılır)

Örneğin âşıkların huzura gelenleri hoşlama ve karşılamak için söyledikleri manzumeler irticalen söylenmiş olan manzumelerdir. Yine âşıkların karşılıklı olarak yaptıkları, atışma, meydanlaşma, muammalı karşılaşma ve mat etme törenlerinde bir birlerine üstün gelmek,  galip gelmek,  şiir ile mağlup etmek, bir diğerini mat etmek ve askı indirmek için yaptıkları mücadelelerin hepsi irticalen söylenmiş manzumeleri içermektedir.

Kaynakça

[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/bedahet-bedahaten-ve-irticalen-nedir/116954
[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/bedahet-bedahaten-ve-irticalen-nedir/116954  
[3] Tahir ‘ül Mevlevi Edebiyat Lügati, Enderun Kitapevi, İst.,1973 s. 71
[4] Tahir ‘ül Mevlevi Edebiyat Lügati, Enderun Kitapevi, İst.,1973 s. 71
[5] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/asik-siirinde-atisma-deyisme-karsilasma-meydanlasma/75777