Keman Kemankeş Edebiyatta Kaşı Keman

Keman

Osmanlıca yazılışı:  keman - كمان

Biri müzik aleti diğeri savaş aleti olmak üzere iki tür keman vardır. Müzik aleti olan  keman, kendine özgü biçimiyle 16. yüzyılda Avrupa’ da ortaya çıkmış, teknesi,  Akçaağaç’ tan ve köknardan yapılan, göğsü iki delikli ve  “F “ biçiminde olan bir çalgıdır.

Çaldığım keman

Halim pek yaman

Kız ben sana yanıyorum

Vallahi de inan          Kastamonu Türküleri

 

Savaş aleti olan keman ise eş anlamlıları yay ve kavs olan Farsça kökenli bir kelimedir. ( bkz Kavs Nedir Edebiyatta Yay ve Yay Burcu)

 

Göñlümi hûn itdi tìrüñ iy keman-ebru nigâr

Kaldı bir kanlu hadengüñ dil yirine yadigâr        Ahmet Paşa Şiirleri

 

Nitekim Osmanlı devrinde ok atmakla meşhur kimselere veya okçu birliklerine okçu anlamında kemankeş veya kemani denmiştir.

 

Ol keman-keş göz ki atar cânlara tir ü kazâ (5/1)

Bunca ohda n’ola ger bir kez ider-ise hatâ        Ahmedi Şiirleri

 

Divan  ve halk şairleri keman sözcüğünü gerçek anlamı olan  yay manasında kullandıklarında doğal olarak  tir , vurmak, yaralamak, delmek ve ok sözcükleri ile birlikte kullanmışlardır.

 

Gamzem tiri ile kaşların keman

Bu dertli sinemi delmek yol mudur

Yok mudur göğsünde din ile iman

Bendeni ferdaya salmak yol mudur     TOKATLI GEDAYİ ŞİİRLERİ

 

Bir kaşı kemanın oldum meftunu

Kirpikleri oktur oynar ciğerde

Yaraladı sinem tiğ-i müjgânı

Zahimli vücudum akıl yok serde    Sivaslı Aşık Minhaci Şiirleri

 

Keman kelimesi yay anlamı ile dilimizde daha az kullanılmış, Türkçe yay kelimesi ile Arapça eş anlamlısı olan kavs kelimesi daha çok kullanılmıştır. O nedenle gerçek anlamı ile kullanılması nadiren olmakla birlikte keman, kaş anlamına gelen mecazi anlamı ile daha sık karşımıza çıkmaktadır.  Divan şairleri sevgilinin kasini yaya, yani kavs ve kemana benzetmişler, genel olarak da keman kelimesini kullanmışlardır. Bunun nedeni ise keman sözcüğünün hem keman çalgısı, hem de yay anlamına birden gelmesinden ötürü olmasıdır. Çünkü divan şairleri bir kelimenin birçok anlama gelmesinden, bir kelimenin hem mecaz, hem gerçek hem teşbih, tevryeli vb anlaşılmasından zevk duymuşlardır.

 

Sevgilinin kaşı dışında hilâlin ve feleğin de kemana benzetildiği dikkati çeker.

 

Yâ kaşını peyveste kemân eyledin ey dost

Cevr okuna cânımı nişân eyledin ey dost          Ahmed Paşa

 

Geh Kahramân-ı çeşmine ebrû kemân sunar

Geh Rüstem-i nigâhına müjgân sinân verir           Nefî

 

Senden ayrılalı ey kaşı keman

Başıma dar oldu cihan sevdiğim

Hasretinden aciz oldum el-aman

Hasta dilim zaman zaman sevdiğim       Bayburtlu Zihni Şiirleri

 

Kaşın kemana benzetilmesi Ermeni asıllı Aşug larda dahi rastlanılmaktadır.

 

Arz-ı halim eyle kaşı kemana

Acep canan bendesine küstü mü

Divane gönlümüz düştü gümana

Bizden Tanrı selamını kesti mi    Mecnuni Ermeni Aşuğ- 17 yy. Şiirleri

 

Dil neden takılmış keman kaşlara

Sormasam duramam sorsam duramam

Devletsiz başımı taştan taşlara

Vurmasam duramam vursam duramam         Ayaş Türküleri