Mani Söyleme Gelenekleri

 Mani Söyleme Gelenekleri

Mani anonim edebiyatın en yaygın şiir türlerinden biridir. Maniler tek dörtlük veya dörtlüklerin arttırılmış şeklinden oluşur ise de türkü veya ağıt şeklinde söylendiğinde birkaç dörtlük veya bendlik haline dönüşür. Fakat birden fazla dörtlükten oluştuğunda artık Türkü veya ağıt haline gelmiş demektir. ( Bkz Manilerin Yapısı Türleri ve Örnekleri  )

Maniler türkü gibi ezgili taşlamalı, atışmalı hale de dönüşür. Bu dönüşümlerinin nedeni ise mani söyleme gelenekleri ile ilgilidir.  Halk edebiyatımızda mani söyleme geleneği esasında başlı başına bir inceleme konusudur.


MANİ SÖYLENEN ORTAMLAR

Mani söyleme geleneğinin pek çok ortamda ve pek çok nedenlerle yapıldığı bilinmektedir. Araştırmalar mani söyleme geleneğinin en çok kadınlar arasında oluştuğuna işaret etmektedir. Elde edilmiş manilerin konularına bakıldığında da manilerin en çok hıdırellez, bayram, düğün, kına geceleri, kış geceleri,  ekin ekme, davar gütme, hasat kaldırma, bulgur döğme, bulgur çekme, kilim dokuma, yün yıkama, pancar çapalama, tandır başı sohbetleri ve diğer imece ile yapılan işlerin esnalarında söylenmiştir. Bunlara nişan, söz kesme, sünnet, nevruz, saya gezme, çömçe eğlencelerinde,  pikniklerde, gelin hamamında, düğün bayrağı dikildiğinde, gelinin başında, kazma kazarken, karşılıklı maniler söylendiğini de ilave etmek gerekir.

Tarlalarda pıtırak
Gelin kızlar oturak
Oturmaktan ne çıkar
Evlenek de kurtulak

Daş dönmüyor dönmüyor
Daştan bulgur enmiyor
Evin kötü sahibi 
Daş durduluk vermiyor”
Daş durdu bulguru çek
Pilavı gönder yiyek
Dışardaki itlere
Bulaşığını verek[1]

Böylesi günlerde mani düzmek, mani yakmak, mani söylemek tabirleri ile ifade edilmiş,  böylesi yerlerde ve zamanlarda karşılıklı olarak atışmalı, taşlamalı, maniler söylenmiştir.

Oğlan oğlan at oğlan
İpek getir sat oğlan
Kızlar halı dokumuş
Sen üstünde yat oğlan

Bu türlü mani atışma, taşlama ve atmalı manileri kadınlar kızlar, gelin kaynana, kız oğlan arasında söylenerek yapıldığı veya bu tip senaryolara dayalı olarak oluştuğu bilinmekte ve ortaya çıkmaktadır.

Tahir ‘ül Mevlevi 6 Mayıs günleri yapılan Hıdırellez şenliklerindeki mani söyleme geleneği hakkında şu bilgileri verir. “ 6 Mayıs gecesi hazırlanan bir çömleğe mahallenin kızları ve kadınları, yüzük, küpe, düğme gibi şeyler atarlar üstünü kapatıp bir gülfidanını dibine bırakırlardı. Sabah olunca çömleğin konulduğu gülfidanının başına toplanırlar bir kız çocuğunun yüzünü örterler, çömleğin üstündeki aynayı o çocuğun eline verip, sıra ile mani okurlardı. Her mani bittiğinde çocuk önce aynaya bakar, sonra elini çömleğe sokar eline ne gelirse onu çıkarıp, çıkan şeyi maniyi söyleyene verir ve o şey;  mani söyleyenin malı olmuş olurdu.  “  [2]

Evleri gediktedir
Yeşil perde yüktedir
Benim sevdiğim oğlan
Beşinci bölüktedir

Usta manicilerin atışmalı şekillerde kesintisiz şekilde mani söylemesine "sağanaklı", kısa olanlarına ise "sağanaksız" mani deniliyordu. Karşılıklı ve atışmalı mani söyleme geleneğinde atışmayı başlatan maniciye, Manici başı denirdi.

Mani mani başlamam            Elmayı dişleyelim
Ben bekârı taşlamam             Bir hayır işleyelim
Olur olmaz adamla                 Başlamadan maniye
Ben maniye başlamam           Kahveyi üçleyelim

Şu karşida sazacuk
Otlar orda buzacuk
Bi sen söyle bi da ben
Atişalım azacuk


ERKEK
Ata binen ağadır
Atnı başi dağadır
İşit sevdiğum işit
Bu türkiler sağadır

KIZ
Ben ketana girende
Çuha gibi dokurum
Ben türki söyleyende
Katip gibin okurum

Kaynana

Kartal sinek avlamaz
Köpek kuşa havlamaz
Akıllı olan gelin
Kaynanaya hırlamaz.

Gelin:
Ey varvara varvara
Ayva doldur şalvara
Azmış dişlek kaynana
Tırmalıyor düz duvara
 
Atışmalı, atmalı, taşlamalı, deyişmeli manilerin özel bir ezgi ile söylendiği de bilinmektedir. Bunun en güzel örnekleri kına gecelerinde yaşamaya devam eden manilerde gözükür. Aynı şekilde ölülerin ardına söylenen ağıt şeklinde, asker uğurlamalarında, gelin gönderme törenlerinde söylenen maniler ezgi ile söylenirler. Fakat mani söylenirken kullanılan her hangi bir müzik aleti yoktur ama ramazan geçelerinde, düğün davetleri için yapılan okuntularda davul, tef ve darbuka eşliğinde söylendiği de bilinmektedir. Maniler söylenirken alkış tutma, cibidik çalma gibi adetler de vardır. Düğünler ve çeşitli eğlenceler esnasında söylenen manilere de bu tip müzik aletleri eşlik etmişlerdir.

ERKEKLER VE MANİLER

Eski devirlerde, sadece kadınların değil erkeklerin de mani söylediği ortamlar vardı.  Kabadayıların, Külhanbeylerinin, kahvehanecilerin, meyhanecilerin, bazı halk ozanlarının, dilencilerin, dervişlerin de mani söyledikleri vakidir.  Eski devrilerde dilencilerin ve kalenderi dervişlerinin ellerindeki keşkül ile mani söyleyerek dilendikleri bilinen bir gerçektir..[3] Ramazan davulcularının da mani söyleyerek halkı uyandırmaları ve bahşiş istemeleri günümüze kadar gelmiş adetlerdendir. Eski devir ramazanlarında  “Helasacılar” denen kişiler mani söyleyerek dolaşır, birisini boynunda ufak bir davul, diğerinin eline cam veya muşamba bir fener de bulunur her maninin sonunda “Helesa, yelesa” diye bağırarak [4] halktan bahşiş beklerlerdi.

Eski devrilerde halesacılar, ayak takımı denilen berduşlar, külhanbeyleri, dervişler ve dilenciler arasında mani söyleyerek atışma çok yaygındı. Hatta bu gibi kimselerin devam ettiği kahvehaneler ve meyhanelerde “ mani atmak “ semai okumak “ adı altında atışmalı, taşlamalı maniler söylemek müsabakaları yapılır, bu manilere zurna, darbuka, zilli maşa gibi müzik aletleri de eşlik ederlerdi. [5]


 KAYNAKÇA

[1]https://www.ihsanozturk.com/sarkislada_mani_soyleme_gelenegi-193.html

[2]Tahir’ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun, 1972, s. 94

[3]Şahamettin Kuzucular, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/kalenderilik-felsefesi-fikriyati-ve-yasama-bicimleri/74054

[4] Dr. Erman ARTUN, Türk Halk Kültüründe Mani Söyleme Geleneği, Manilerin İletişim Boyutu ve İşlevselliği”, https://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/erman_artun_mani_islevsellik.pdf

[5]Tahir ül Mevlevi, Edebiyat Lügati, 1972, İstn. S. 94