Mecaz Arapça kökenli bir sözcük olup izin vermek, müsaade etmek anlamından “cevâz “ sözcüğünden gelir. Bu sözcük edebiyatta terim bir anlam kazanmış, sözcüğün kendi anlamının dışında başka bir anlamı kastedecek şekilde kullanılması anlamında bir söz sanatı terimi olmuştur.

 

 

 

Mecaz terimi sözlükler de şu şekilde tarif edilir : “yol, gidilen yer”, ” geçilecek yer.”, “Bir yola, yere girme “, “hakikatte olan şeyin,  tersi gerçeğin zıddı “…

 

 Mecaz sanatının Türk dilindeki eş anlamlısı “değişmece “ dir.  Değişmece olarak da adlandırılması, sözcüğün kendi anlamından başka bir anlamda kullanılmış olmasından kaynaklanır.  Edebiyatta mecaz kullanmanın amacı bir sözcüğü bir alaka ile başka bir sözcüğün anlamına benzetmektir.  “Onun tilkiliğini konuşmalarından çıkartabilirsiniz “ sözcüğünde tilki kelimesi bir insan yerine kullanılmış, dolaylı olarak da insan tilkiye benzetilerek bir mecaz yapılmıştır. Dolayısı ile insan tilki sözcüğü ile ifade edilirken insanı tilkiye benzetme amacı da güdülmüştür.

 

 Bir sözcüğün mecaz anlamada kullanılıp kullanılmadığını sözcüğün asıl anlamı ile düşündüğümüzde anlarız. Örneğin  “yıldızlar göz kırptı “ göz kırpmak mecazdır. Çünkü yıldızın gözü yoktur.

 

 

Edebiyatta bir kelimeyi gerçek anlamından başka bir anlamda kullanma sanatıdır.”

“Bir kelimenin, gerçek anlamı dışında, başka bir kelimenin yerine kullanılmasıdır.”

“Bir sözün gerçek anlamından uzaklaşıp,  yeni ve bir başka anlamda kullanılmasına  denir”

 

Mecaz yapmanın amacı şiirlerde ve düzyazılarda ifadeyi güçlü, kılmak, etkili ve sanatlı ifade etmek, çarpıcı bir ifade yolu bularak ilgi çekmek, maksadı kısa yoldan izah etmek, söze derinlik ve canlılık katmak vb için yapılır. Bu nedenle atasözlerinde, deyimlerde sık sık mecaza başvurulur.

Başım pişti, kafam şişti, ayağıma kara sular indi, kafam karıştı, yüreğim ağzıma geldi gibi deyimlerde hep mecaz vardır.

Mecaz sanatı birçok alt dala ayrılır, mecazı mürsel,  istiare, kinaye ve iham sanatları da aslında bir tür mecazdır. İki sözcük arasında amaçlı bir benzerlik kurmaları yönünden de teşbih sanatıyla da alakalıdır.

Her meseleye kör , her konuya sağır  olur

Bu mesele hükümete kök söktürecek

Bu soru öğrencileri terletti.

Bu işte onun da parmağı var

Konuşmaları balondan ibaret

Osman’ın füzesi rakip filede patladı

Adamın bakışlarında şimşekler çakıyordu

Bu sözler içini çok acıttı

Adamın yükü dünyadan ağırdı

Ortadoğu’da savaş patladı.

Akdeniz’de sular ısındı

Babasının göğsü kabardı

İçinde fırtına koptu

Barış rüzgârları estirmek isteyenler sokaklara döküldü

Ayşe bir güzel içini döktü.

Sözleri çok keskindi

Meseleye çıplaklık getirdi

Şiirlerinde kuru sözler,  çok gevşek ifadeler, geveze bir gürültü var

Onun pişkinliği bir işe yaramadı

Şiirinin küllerinden yeni Ankalar doğurmuş.

Söyleminde kırık bir acı vardı

Vakayı köpürtmüş ama gerçeklerin üstüne de bir sünger çekmiş

Soguncuların yolduğu adam karakola koşturdu

 

 

Bir şeker handeyle bezm-i şevka câm etdin beni
Nîm sun peymâneyi sâkî tamâm etdin beni        Nedim

 

Sevdiğim üstünde uçan kuşların

Tutup kanadını kırmaya geldim     Karacoğlan

 

Varım ki yurdundan ayak göçürmüş

Yavru gitmiş ıssız kalmış ocağı              Bayburtlu Zihni

 

Karac'oğlan der ki geçti çağlarım

Meyva vermez oldu gönül bağlarım  

 

Anavarza at oynağı,
Kana bulanmış gömleği,
Kıyman a zalimler kıyman,
Kör karının bir değneği.

Dörtlükteki  “bir değnek “  kendi anlamı dışında ölen evladın yerine kullanılmıştır.

Aralık itleri olmuş kumandan

Uyuz it kurtlara kumand'ediyor    Seyrani 

 

Ebrulu semaya hilkat elmas serper

Durgunca bir deniz sahilleri öper

 

 

İt sözcüğü ile Seyrani kötü insanları kastetmektedir. İt kelimesi kötü insan yerine kullanılmıştır.