Melih Cevdet Anday Hayatı ve Edebi Kişiliği

Melih Cevdet Anday 
 

(d. Çanakkale 5 Temmuz 1915, ö.  İstanbul– 28 Kasım 2002, İstanbul ) Garip şiirinin kurucularından, şair tiyatro, roman, deneme ve makale yazarımızdır.

Melih Cevdet, Orhan Veli Kanı ve  Oktay Rıfat ile Serbest Şiir( I.Yeni, Garip)  Şiirini kuran şairlerimizden biri olan ve Kolları Bağlı Odysseus ile kendine özgü felsefi şiiri akımını başlatmış bir şairimizdir. Garipçiler, ( Serbest Şiir, I. Yeni,) Garip Topluluğu ile şiirimize yeni bir tarz önermiş. UNESCO'nun Courrier dergisi, 1971 yılında onu Cervantes, Dante, Tolstoy, Unamuno, Seferis ve Kawabata düzeyinde bir edebiyat adamı olarak gördüğünü açıklamıştır.[1]

HAYATI

İstanbul'da doğan Melih Cevdet Anday’ın asıl adı Muzaffer Melih’tir. Nüfus kaydına göre doğum tarihi 1917,  doğum yeri ise İstanbul gözükür. Fakat şair esasında 5 Temmuz 1331 (1915)’de Çanakkale’de doğmuştur.  Fakat doğumundan iki sene sonra nüfusa kaydedildiğinden ve ailesi o sırada İstanbul’da olduğundan İstanbul gözükmektedir. Şairin babası Avukat İbrahim Cevdet annesi ise Hatice Nadide’dir. Şair ailenin dördüncü oğlu olmaktadır.

Şairin, baba tarafından büyük dedesi Mirliva (Tuğgeneral) Mehmet Raşit Paşa’dır. (d. İst. 1257/1841) Dedesi Mehmet Kadri Anday (d. 1290/1874) ise  Şevket Bey’dir. Şairin amcaları Mukim Paşa, II. Abdülhamit’in özel doktoru; Mehmet Kadri ise, Fransa’da tıp eğitimi görmüş olan Türkiye’deki ilk çocuk hastalıkları uzmanı, İttihat ve Terakki’nin gizli yazışmalarını sağlayan, Pediatri Kurumunun kurucu başkanı olan bir isimdir. (  DOÇ. DR. MİTAT DURMUŞ, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/melih-cevdet-anday)

Ailesi Çanakkale’den İstanbul’a gelmiş ve şairin çocukluk yılları  Kadıköy ve Bahariye'de geçirmiştir.  Melih Cevdet 1931' de Kadıköy Mühürdar’da Ortaokulu ise Kadıköy Sultanisinde bitirdi. Liseyi ise Ankara’da, Gazi Lisesinde  ( o zamanlar ki adı Ankara Erkek Lisesi)  tamamladı. 

Ankara Erkek Lisesinde okurken,  Orhan Veli Kanı ve  Oktay Rıfat ile tanıştı. Bu yıllarda bu üç kafadar da şiirle uğraşıyordu. ve edebiyata meraklıydı. Şiirlerini yayımlamak için, edebiyat öğretmenleri olan Ahmet Hamdi Tanpınar ile Halil Vedat Fıratlı ve Yahya Saim Sinanoğlu gibi öğretmenlerinin de maddi ve manevi destekleriyle, okul kooperatifinden de maddi destek alarak, "Sesimiz" adlı bir dergi yayımlamaya başlamışlardı.[2]Bu dergide ilk şiirlerini yayımlamışlardı. Melih Cevdet’in de ilk şiirleri hece ölçüsü ile yazılmış şiirlerdi. Daha sonra Varlık Dergisinde şiirleri çımaya başlamıştı. Ukde isimli şiiri 1936'da Varlık Dergisi'nde yayınlandı. Bunun ardından şiirleri Ses, Yaprak, Yeditepe, Papirüs, Yeni Ufuklar, Yeni Dergi, Soyut, Ataç, Dönem, Yön gibi dergilerde yayınlandı.

1938 yılından sonra üç arkadaş Serbest Şiir I.Yeni Garip Şiirini ortaya koyacak çalışmalara başladılar.  1939 yılında da serbest şiir ölçüsü ile yazdıkları ve kuramlarını ortaya koydukları şiir tarzından oluşan Garip kitabını yayımladılar. Bu tarz çok ses getirmiş kimileri tarafından da alaya alınmıştı.

Garip şiirinin ortaya çıkması üç kafadarın şaka yapmak, matraklık ve muziplik çıkarmak niyetlerinden kaynaklanmış ama şiirlerini yayınladıktan sonra kendilerinin de ummadıkları bir ilgiyle karşılaşmışlardı. Dergilerde çıkan şiirleri ile alay edilmekteydi ama onlar bu durumdan şikâyetçi değillerdir. Melih Cevdet şiir yazma işini başta nasıl şakaya aldıklarını ve eğlendiklerini “Biz üç arkadaş şiir yazarken nasıl şaka ediyorduk, bilemezsiniz… Dünyayı şakaya alıyorduk. Gerçekten devrimci bir şiir olduğunu sonradan anladım. Çünkü bu şiir alaydan çıkmıştı. Alay etmezseniz hiçbir şey çıkaramazsınız. Biz düpedüz alay ettik.” [3] Sözleriyle dile getirecektir. Orhan Veli  ve Oktay Rıfat ile birlikte 1941 yılında Garip isimli şiir kitabını çıkarmışlar edebiyatımızda kendilerinin de tahmin edemedikleri bir sonuca ulaşmışlardı.

1934’te Liseyi bitirdikten sonra bir süre Hukuk Fakültesine devam etti. Daha sonra Ankara Üniversitesi Dil  ve Tarih Coğrafya Fakültesine kaydoldu. 1 Eylül 1936’da Devlet Demiryollarında memur olarak işe başlamıştı. Belki de bu nedenle Ancak Muzaffer Melih Anday, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'nde yükseköğrenimini de tamamlamadı.  1936’da “Ukde” isimli şiirini Varlık dergisinde yayımladı. Bu şiir garip üçlüsünü edebiyat camiasına tanıtacak olan bir teşebbüs olacaktı.

Ancak çalıştığı kuruluş 1937’de sosyoloji öğrenimi görmesi için onu Belçika'ya gönderdi. O. Veli İstanbul’a yüksekokula gitmiş, Oktay Rıfat ise öğrenim görmek maksadıyla Paris’te idi. [4] Melih Cevdet Brüksel’de üç aya kalabilmiş ve geri dönmek zorunda kalmıştı. İki kez askerliğe çağrılan Melih Cevdet Anday, askerlik görevinin ilkine 1 Eylül 1939’da Aydın’da başladı. Garip kitabı çıktığında askerlik hizmetindeydi.  Askerlik dönüşünde Hasan Âli Yücel'in tavsiyesi ile Milli Eğitim Bakanlığı Neşriyat Müdürlüğüne memur olarak atanmıştı. Ankara Kitaplığı'nda memurluk, gazetecilik yaptı

1945 yılında aynı işte çalışan Sabahat Tertemiz ile evlendi. 1946 seçimleriyle birlikte bakanlığın el değiştirmesi sonrasında önce yeniden askere alındı, sonra Konya'ya atandı. İlk eşi Sabahat Hanım’ın ölümünden üç yıl sonra Yaşar Gedikoğlu ile evlenen şair, 25 Ocak 1983 tarihine kadar evli kaldığı Yaşar Hanım'dan İdris (İst. 13.12.1959) adlı bir çocuğu olmuştu. Şair üçüncü ve son eşi Suna (Beğensel) Akkan’la 16 Haziran 1983’te evlenmişti.

Ankara’da Maarif Matbaası Teknik Büro Şefliği, Çocuk Neşriyatı İhtisas Müşaviri gibi çeşitli görevlerde bulunan Melih Cevdet 1951 yılında 21 yıldır bulunduğu Ankara’daki işlerinden ayrılarak İstanbul’a taşındı. 1951' de İstanbul' da  "Akşam" gazetesinde çalışmaya başladı.1953-1954 yılları arasında Akşam Gazetesinin edebiyat ve sanat sayfasını hazırladı. 1954’te İstanbul Belediyesi Konservatuar Müdürlüğü'nde Tiyatro, Avrupa Edebiyatı, Diksiyon ve Fonetik öğretmenliği görevlerinde de bulunmuştu. Fikirleri sebebiyle bu işinden çıkarıldı. Akabinde Doğan Kardeş Yayınlarına geçti ve çeviriler yaptı. Buradaki görevinden de aynı sebeple ayrılmak zorunda kalmıştı.

 1958'den itibaren "Tercüman", "Büyük Gazete", "Tanin" “ İkdam”  ve "Cumhuriyet" gazetelerinde fıkra yazarlığı ile sanat sayfası yöneticiliği yapmış denemeler yazmış ve yayımlamıştı.  Kendi adı ve çeşitli takma adlarla denemeler ve makaleler yazdı. Bu yıllarda ve bu gazetelerde romanlarını tefrika etmeye başladı. 1956'da yayınladığı “Yanyana” isimli şiir kitabı, 142. maddeye aykırı olduğu gerekçesiyle 1964'te yasaklandı.

1960'ta Nadir Nadi'nin desteğiyle Cumhuriyet'te köşe yazıları yazmaya başladı. Bu gazete deki yazılarını 1997'ye kadar devam ettirdi 37 yıl boyunca bu gazetede yazıları çıktı.

Anday, gerek şiir kitaplarıyla, gerekse daha sonraları yöneldiği roman ve tiyatro alanlarındaki yapıtlarıyla birçok ödül aldı.

1954' te başladığı İstanbul Belediye Konservatuarı Tiyatro Bölümünde diksiyon dersleri verdi bu sıralarda özel bir Tiyatro okulunda mitoloji dersleri de veriyordu. İstanbul Belediye Konservatuarı Tiyatro Bölümündeki işinden 1977 yılında emekli oldu. 1964-69 yılları arasında TRT Yönetim Kurulunda çalıştı. 1979'da UNESCO Genel Merkezi kültür müşaviri olarak Paris'e gitti. Hükümet değişince bu görevinden alınarak yurda geri çağrıldı.[5]Anday, 1964-1969 yılları arasında TRT'de yönetim kurulu üyeliği, 1979-1980 yıllarında da Paris'te eğitim müşavirliği görevlerinde bulundu.

Mitoloji, Tiyatro, şiir, denem ve roman türlerinde eserler veren şair, birçok Tiyatro Oyunu da yazdı. Mikado'nun Çöpleri adlı oyunuyla 1967-68 İlhan İskender Armağanı'nı, Gizli Emir  adlı romanıyla TRT 1970 Sanat Ödülleri Roman Armağanı'nı kazandı. Tarjel Vesaas'dan çevirdiği Buz Sarayı romanıyla TDK 1973 Çeviri Ödülünü kazandı. Teknenin Ölümü adlı şiir kitabıyla 1976 Yeditepe Şii Armağanını “Sözcükler” adlı şiir kitabıyla 1978 Sedat Simavi Vakfı Edebiyat Ödülü'nü, Ölümsüzlük Ardında Gılgamış adlı şiir kitabıyla da 1981 İş Bankası Büyük Ödülü'nü aldı. [6]

87 yaşındayken Solunum ve böbrek yetmezliği tanısıyla Marmara Üniversitesi Koşuyolu Hastanesine[7] kaldırılan Melih Cevdet Anday, 28 Kasım 2002'de 87 yaşında iken vefat etti. Mezarı Büyükada’dır.[8]

Melih Cevdet Anday anısına 2006'dan bu yana Türkiye Yazarlar Sendikası ve Muğla Ören Belediyesi işbirliğiyle Melih Cevdet Anday Şiir Günleri ve Kültür Şenliği kapsamında şiir ödülü  verilmektedir.

TAKMA ADLARI VE MAHLASLARI

Şiir ve yazılarında Şiir ve yazılarında “Tepegöz Hayri, Murat Tek, Yaşar Tellidede, Gani Girgin, Zater, Niyaz Niyazoğlu, Laf Ebesi, H. Mecdi Velet, M.C.A., Melih Cevdet, M. C. Anday, M. Cevdet Anday, Melih C., Melih C. Anday”  takma adlarını kullanmıştır. [9][10] 

EDEBİ KİŞİLİĞİ

Roman, deneme, oyun türlerinde de yazmış olsa da şair olarak tanınmıştır. Edebiyatımızda Garip Şairlerinden biri olarak tanınmış, fakat oyun yazarı ve diksiyon dersleri veren bir öğretmen, deneme, yazarı roman yazarı olarak da ün yapmıştır. Şiir, roman ve oyun türlerinde de ödül alan bir sanatçıdır. Melih Cevdet edebiyatımızda en çok takma ad kullanan şairlerden biri olmuştur. Şiirleri ve yazıları gerçek ve takma adları ile: Varlık, Servet-i Fünun Uyanış, S.E.S. (Sanat-Edebiyat-Sosyoloji), İnsan, Gün, Yurt ve Dünya, Akşam, Ulus, Meydan, Hür Türkiye, Yeni Adam, Kaynak, Yaprak, Yelken, Yeditepe, Yeni Ufuklar, Dost, Yeni Dergi, Dönem, Soyut, Papirüs, Türk Dili, Milliyet Sanat, Gösteri, Sanat Olayı, Çağdaş Eleştiri, Adam Sanat, Gergedan, Argos, Defter, Ludingirra, Yaşasın Edebiyat gibi dergi ve gazetelerde çıkmıştır.

İlk şiirleri hecelidir. Garip şiir ile serbest şiirin kurucularından olan Melih Cevdet, Orhan Veli’nin ölümü üzerine Garip Akımının ( bkz  Serbest Şiir I.Yeni Garip Şiiri Özellikleri- Garip Şiiri ve Garip Şiiri Hareketi) konu, sanat ve içerik tarzını terk etmiş kendine has bir şiir oluşturmaya çalışmıştır.

Şiir ve şairlikle ilgili olarak "Ben özgürlüğümü, diyebilirim ki, ozan olmama borçluyumdur. Çünkü Yaratma, mecaz, imge, simge yoluyla, özgür olarak düşündüklerimi söyleyebildim diyemesem de, özgür olunabileceğini sezdim. $unu yüzde yüz eklemem gerekir: düşündükten sonra değil, şiir olarak düşünebiliyorum ancak. Şiir benim aklimdir. Akılcı şiiri bu anlamda anlıyorum”[11]diyen şair pek çok türde yazsa da en çok şairlik yönü ile öne çıkmıştır.  Ona göre "Şiir bütün özelliği edasında olan bir söz sanatıdır."

“Rahatı Kaçan Ağaç'ta”  yoksulluk haksızlık gibi toplumsal sorunlara ince bir yergi getirmiştir. 1947-1949 Yaprak dergisindeki şiirlerinden oluşan  “Telgrafhane”  kitabında toplumsal sorunlara daha da ağırlık verir. "Garip" şiirinde dışlanan söz sanatlarına ölçü uyağa da yer vermeye geleneksel şiirin özelliklerini kullanmaya başlamıştır. 1956 yılında yayımlanan “Yanyana “ daki şiirleri de bu özellikleri taşır. Alay ince yergi lirizm coşku yan yanadır. 

1963'de Kolları Bağlı Odysseus'u yayımlar.  Bu eserinde II. Yeni’nin şiirde anlam anlayışın kapılmış olmalıdır. Daha önceleri açık anlaşılır, rahat bir söyleyiş ile şiirler yazan şairin  bu eseri  konusunu mitolojiden alan kapalı  ve anlamının anlaşılması zor bir dille yazılmıştır.

1965'ten sonra romanlarında çağdaş sorunlara yönelmiş insanlığın yerleşik değerlerle ve düzenle çatışmasını ele almaya başlamıştır. Bu süreçten sonraki şiirlerin dede yaşam doğa dünya tarih felsefe gibi konuları işlerken, düzenle sürtüşen, yerleşik değerlerle çatışan, yeni bir düzen arayan insan konukların öne çıkartmıştır.

“Felsefeye bile öncülük edebilecek biçim yönünden kusursuz anlam yönünden okudukça derinleşen bir şiire ulaşılmıştır. Anday'ın şairliği tüm şiirlerinin derlendiği Sözcüklerde de görülebileceği gibi durmadan gelişmiş sürekli bir gelişme göstermiştir.”

Garip şiiri döneminden sonra akılcı şiir, felsefi şiir olarak adlandırdığı bir şiir anlayışına yönelmiş, mitolojik unsurları şiirde konu etmeye başlamıştır. 1960 dan sonraki şiirlerinde siyasi konulara meyl etmiş bu yüzden de kominizim propagandası yaptığı düşünülerek şiirleri toplatılıp yargılanmıştır.

Şiir;

·         Garip (1941, Orhan Veli ve Oktay Rifat'la birlikte)

·         Rahatı Kaçan Ağaç (1946)

·         Telgrafname (1952)

·         Yanyana (1956)

·         Kolları Bağlı Odysseus (1962)

·         Göçebe Denizin Üstünde (1970)

·         Teknenin Ölümü (1975)

·         Sözcükler (1978, toplu şiirler)

·         Ölümsüzlük Ardında Gılgamış (1981)

·         Tanıdık Dünya (1984)

·         Güneşte (1989)

·         Yağmurun Altında (1995)

·         Yalan

·         Şinanay

·         Tohum

·         Tek Başına

Şiir Çevirileri;

·         Annabel Lee - Edgar Allan Poe

·         Atlının Türküsü - Federico Garcia Lorca

·         Ben de - Langston Hughes

·         Bir Zenci Kızın Türküsü - Langston Hughes

·         Çayhane - Ezra Pound

·         Şehir Uyumuş. - Aleksandr Blok

·         Hürriyet - Paul Éluard

·         Kanun - Wystan Hugh Auden

·         Pan Öldü - Ezra Pound

·         Şiir Sanatı - Paul Verlaine 

Roman Çevirisi

·         Buz Sarayı (1973 - Tarjei Vesaas)

·         Babalar ve Oğullar (1983- [Turgenyev])

·         Ölü Canlar (1982- [Gogol]) 

Roman 

·         Zifaftan Önce (1957 - Murat Tek adıyla)

·         Yağmurlu Sokak (1959 - Murat Tek adıyla)

·         Dullar Çıkmazı (1962 - Murat Tek adıyla)

·         Bir Gecede Üç Erkek (Murat Tek adıyla)

·         Aylaklar (1965)

·         Gizli Emir (1970)

·         İsa'nın Güncesi (1974)

·         Raziye (1975)

Şiir Üzerine Yazılar;

·         Anlamın Anlamı

·         Çağlar Geçiyor

·         Şiir Üzerine

·         Şiirin Vazgeçilmez Üç Dönemi

·         Şiirin Anlamı

·         Uzun Şiir - Kısa Şiir

·         Yarın Düşüncesi

·         Tiyatro Oyunu;

·         İçerdekiler (1965)

·         Mikadonun Çöpleri (1967)

·         Yarın Başka Koruda

·         Dikkat Köpek Var

·         Ölüler Konuşmak İster

·         Müfettişler (1972)

·         Ölümsüzler (1984)

Ödülleri;

·         1970 TRT Roman Armağanı (Gizli Emir ile)

·         1973 TDK Çeviri Ödülü (Buz Sarayı ile)

·         1976 Yeditepe Şiir Armağanı (Teknenin Ölümü ile)

·         1978 Sedat Simavi Vakfı Edebiyat Ödülü (Sözcükler ile)

·         1981 İş Bankası Büyük Ödülü (Ölümsüzlük Ardında Gılgamış ile)

·         1984 Enka Sanat Ödülleri (Mansiyon - Ölümsüzler ile)

·         1991 TÜYAP Onur Ödülü

·         2000 Aydın Doğan Vakfı Şiir Ödülü

KAYNAKÇA 

·         [1] DOÇ. DR. MİTAT DURMUŞ, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/melih-cevdet-anday

·         [2] Şahamettin Kuzucular, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/oktay-rifat-hayati-ve-edebi-kisiligi/76070

·         [3] Tarık Özcan, Şair ve Sözün Mahşeri Oktay Rifat, Akçağ Yay., Ankara 2005, s. 342

·         [4] Şahamettin Kuzucular, https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/oktay-rifat-hayati-ve-edebi-kisiligi/76070

·         [5] Alıntılayan, Tuğrul Asi Balkar ( Ünlüler Ansiklopedisinden ) https://www.siir.gen.tr/siir/m/melih_cevdet_anday/melih_cevdet_anday.htm

·         [6] Alıntılayan, Tuğrul Asi Balkar ( Ünlüler Ansiklopedisinden, .siir.gen.tr/siir/m/melih_cevdet_anday/melih_cevdet_anday.htm

·         [7] DOÇ. DR. MİTAT DURMUŞ, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/melih-cevdet-anday

·         [8] ]Dr Aslan Tekin Edebiyatımızda İsimler, Elips yayınları, Ank. 2005, shf. 56-57

·         [9] Durmuş, Mitat (2004). Melih Cevdet Anday’ın Şiirleri ve Şiir Sanatı. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

·         [10] Edebiyatımızda Müstear Adlar - Tahsin Yıldırım - Selis Kitaplar - 2006

·         [11] https://eksisozluk.com/melih-cevdet-anday--52247?p=2