Nişabur Şehri ve Şiirlerde Nişabur

Nişabur 

Osmanlıca yazılışı: Nişabur  : نیشابور

Nişabur günümüzde İran sınırları içerisinde kalan ama Anadolu’ya gelen Türklerin pek çoğunun ana vatanı olan Horasan eyaletinde Selçuklu Devletinin başkenti olarak da önem kazanmış olan tarihi ipek yollarının üzerinde bir kenttir.

Nişabur, coğrafik konumu İran’ın Horasan eyaletinde “Meşhed yakınlarında, Binalud Dağı'nın güney yamaçlarında” verimli ve düz bir araziye doğru dağılan bir şehir şeklindedir. Bu şehir Horasan’ın başkenti konumunda Tuğrul ve Çağrı Beylerin adlarına hutbe okuttukları ve Selçuklu devletini kurdukları şehir olarak da Türk tarihi için oldukça mühim bir yer tutar.Anadolu’ya yerleşen göçer Türkmenlerin hafızasında halen de yaşamakta olan Horasan Batı Hunlarının idaresinde bir Türk vatanı olarak şekillenmiş;  İran tarihindeki Perslerin ve Sasanilerin  iktidarı zamanında Siyenpi ,Hun, Göktürk Türkleri ile Perslerin başlıca muhabere alanlarından birisi olmuştur.

Şehnamedeki Rüstem-i Zal ve Afrasyap mücadelelerinin yaşandığı bölge de burasıdır.  İpek yollarına hâkim olan bu coğrafya da Hunların zayıflaması sonrasında I. Şapur’un yöreye kısmen hâkim olduğu Horasan’da bir kent kurduğu ve Nişabur adının da Şapur’un adının hatırası olarak yaşadığı bilinmektedir.

Nişabur’un adı Pehlevîce “nev-Şâpûr” (yeni ve güzel Şâpûr) sözcüğünden gelmekte,[1] Şapur’un yeni şehri anlamını taşımaktadır. Son Sasani kralı Yezdicerd’in İslam ordularına mağlup olması ile Horasan’ın bir kısmı ve Nişabur da Emevilerin eline geçmiş, bölge Türkler ve Araplar arasında bir asır boyu süren kanlı çatışmalara sahne olmuştu.

Fakat Samaniler ile yeniden Türk hâkimiyeti altına giren Nişabur Ortaçağ’ a gelindiğinde Merv, Herat ve Belh ile birlikte dört büyük kültür kenti içerisindeki en büyük şehir olmuştu. Şûrahrûd ve Dizbâd , nehirleri, tarıma ve hayvancılığa elverişli mümbit arazisi  çevresinde bulunan bakır, gümüş, demir ve çok zengin fîrûze yatakları sayesinde önemini korumuştu. 

Horasan bölgesinin Araplarca alınmasından sonra önemini yitiren Nişabur,  Selçuklu sultanlarının ikamet yeri olacak kadar yeniden önem kazanmıştı.  Ama bu defa da 1221 yılındaki Moğol saldırıları ve 1280 yılındaki büyük bir deprem sonrası büyük bir yıkıma uğramış, Safeviler döneminde yeniden önem kazansa da İpek yollarının değişmesi sonrasında bir daha da eski önemine kavuşamamıştı. Nişaburdaki Selçuklu döneminde kullanılan kale ile Selçuklu Sultanları tarafından kullanılan saray da depremler sonrasında yerle bir olmuştur.Ömer Hayyâm  , Feriddün Attar  Neyşaburi,  en önemli hadis kitaplarından birini yazan Müslim bin Haccac ‘ın vatanı olan Nişabur, Hacı Bektaş Veli ’nin  de doğduğu ve yetiştiği kent olmaktadır. [2]

Nişabur, edebiyatımızda Horasan’dan Anadolu’ya göçen Türkmenlerin hatırasında kalan bir kent ismi olarak kalmıştır. Selçuklu devletinin kuruluşunun ilan edildiği bir kent olarak da kitaplarda yerini almış, şiirlerimizde en çok Ferîdüddîn-i Attar, Neyşaburi, Hayyam ve Müslim bin Haccac  (Sahih-i Müslim )  vasıtası ile de bilinmiştir. [3]Divan şiirinde Nişabur, yaşadığı deprem felaketleri ile de ünlüdür. Nitekim Nişabur’un tarihte birkaç kez deprem nedeni ile yıkıldığı bilinmektedir. Divan şairleri Nişabur’dan  Nişabur’da çıkan Firuzeler münasebeti ile de söz etmişlerdir. 

Bilinmez sırrı NEHCÎ Mantıku’t-tayr özge bir dildür 

Süleymân fehm ider bu remzi ‘Attâr-ı Nişâbûrî        BESNİLİ NEHCÎ DEDE

Sedâ-yı kevkebe- satvetinden olmuştur Esir-i zelzele ferman –reva-yı nişabur    Nabi

Onun ihtişamını ve şöhretini duyunca Nişabur hükümdarının titremesi ile zelzele olmuştur.

Lerze düşmüş savlet-i kûh- vakarından tamam

Arz-ı Nişabur – veş iklim-i İran üstüne           Nedim

Onun dağ gibi vakarını ve kudretini görünce İran mülkünde Nişabur depremi gibi korku depremi çıkmıştır.

Kimsenin peymane-i ikbali meksur olmasun

Tiynet-i pâkizesi hâk-i Nişabur olmasın    Süleyman Fehim

 

Nevâ-yı nâlem ile kim sabâ varmış Nişâbûra

İşitdüm nagmesin ‘uşşâk itmiş beste mâhûra    BESNİLİ NEHCÎ DEDE

KAYNAKÇA

[1] OSMAN GAZİ ÖZGÜDENLİ, https://islamansiklopedisi.org.tr/nisabur--iran

[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/haci-bektas-veli-hayati-ve-bektasi-tarikati/74041

[3] https://tr.wikipedia.org/wiki/Ni%C5%9Fabur