RABGUZİ VE KISSASU'L ENBİYA

Hazar. Hârezm bölgesi doğumlu ve Harezm sahası şairlerinden olan Rabguzi’nin asıl  adı Burhânüddînoğlu Nâsırüddîn'dir. [1]

Hayatı hakkındaki bilgiler Kısasü’l-enbiyâ adlı eserinin mukaddime kısmında belirttiği  “Ribât Oğuzlu, Burhan oğlu Kadı Nâsır” ibaresinden ibarettir.  Bu eserindeki yaptığı açıklamada “Ribât-ı Oğuz” adı verilen bir yerden olduğu ve burada kadılıkta bulunduğu için Rabgûzî mahlasını almış olduğunu belirtir. Ancak “Ribât-ı Oğuz’’un neresi ve nerede olduğu kesinlik kazanmamıştır.  Ancak Türk ve Rus asıllı bazı araştırmacılar” Ceyhun kıyılarında Cend yakınlarında Sağ Dere ve Ribâtât” [2] adlı yerleşim yerlerinin olduğu ve Moğol istilası sonrasında bu yerlerin yakılıp yıkıldığı konusunda bilgiler vermişlerdir. Yani Rabguzi adı Ribat-ı Oğuz’un “Ribât Oğuzlu” anlamına gelen bozulmuş şeklidir [3]ve eserinin girişinde yaptığı açıklamalardan anlaşıldığına göre “arayanların kendisini kolayca bulması, işitenlerin de çabuk tanıması için” bu mahlası kullanmıştır. 

Rabgûzî,  peygamberlerin hayat hikâyeleri ile menkıbelerini anlatan kıssalardan oluşan Kısâsu’l-enbiyâ isimli mensur eseri ile tanınmıştır. 14 yy da yazılmış Türkçe eserler arasında “ hususi bir yer tutan “ [4] bu eseri Harezm sahasında yazılmış en kıymetli eserlerden de biridir.

Arapçayı ve Islımı ilimleri bildiği, Farsçaya hâkim olduğu, Kısası Enbiyâ adlı eserinden anlaşılmaktadır. Kısası Enbiyâ mensur olarak yazılmış bir eserdir. Yazar bu eserini Kur’ân-ı Kerîm’den, tefsirlerden, hadis kitaplarından faydalanarak kaleme almıştır. Eserin içinde gazeller, dörtlükler, Arapça ve Türkçe ile karışık yazılmış mülemmâlar da vardır. Sâde ve açık Türkçe ile yazılmış  şiirlerinde sanatkârane bir tutum gözetilmiştir.[5]

Yazar, eserini aslen Moğol olduğu hâlde Müslümanlığı kabul edip onun gereklerini elinden geldiği kadar yerine getirmeye çalışan Emîrü’l-eccel Nâsırüddîn Tok Buğa’nın emriyle 710/1311 ta­rihinde yazmıştır. Rabguzui eserinin giriş bölümünde eserini 709 (1309-10) yılında yazmaya başladığını, bu eserini gece gündüz çalışarak 710’da (1310-11) tamamlayıp Nâsırüddin Tok Buga’ya sunduğunu belirtir (s. 364 )  [6]

Kısâsı’l-enbiyâ’yı yazmak için aynı isimli ve konulu daha önce yazılmış eserlerden istifade eden Rabgûzî’nin çok iyi Arapça bildiği, Kur’an, tefsir, hadis gibi İslâmî ilimlere vakıf olduğu anlaşılmaktadır.

Eserde İslamiyet’i kabul eden halkın dinî ihtiyaçlarını karşılamak için Türkçe bilgi verme amaç edinildiğinden, başta Hz. Peygamber olmak üzere Kur’an-ı Kerimde geçen pey­gamberlere ait menkıbeler anlatılmıştır. Bunun yanında Dört Halife’nin, Hz. Ha­san ve Hüseyin‘in ünlü menkıbeleri ile Hârût ve Mârût, Ashâb-ı Kehf gibi tanınmış kıssalara da yer verilmiştir. Eser dönemine göre oldukça sanatkârane bir üs­lupla kaleme alınmıştır. Yazar, bu durumu eserinde yer yer aruz vezniyle yazılmış Türkçe-Arapça manzumelere yer verip ona bir renk ve ahenk kazandırarak başarmıştır. [7]

Bilindiği üzere XIII. yüzyıldan itibaren Harezm ve Sirderya bölgesinde Oğuz ve Kıpçak yerli ağızlarının etkisi altında gelişen   Türkçeye Harezm Türkçesi diyoruz. Harezm Türkçesinin önemli  eserlerinden biri  Rabguzi’nin Kısasü’l-Enbiya adlı eseridir. Türklük  dünyası tarafından büyük bir ilgi görmüş olan eserin, günümüzde  birçok nüshaları mevcuttur.[8]

Rabguzî’nin  Kısasü’l Enbiya adlı eseri Harezm  Türkçesinin önemli eserlerinden biridir. Türklük dünyası tarafından büyük bir ilgi görmüş olan eserin, günümüzde birçok nüshası mevcuttur.  Rabguzî’nin Kısasü’l Enbiya’sının günümüze değin dokuz nüshası tespit edilmiştir. Bu nüshalara Tahran Üniversitesi Kütüphanesindeki yeni bir nüshayı da eklemek gerekir.[9]

Rabguzi bu eserini  yazarken güvenilir tefsirlerden faydalanmış, eserini ayet ve hadislere dayandırarak yazmaya çalışmıştır.  Kutadgu Bilig’de de olduğu gibi Türk şiirinin karakteristik özelliklerini gösteren dörtlükleri kullanma geleneğini sürdürmüştür. Bu durum eserinde Kutadgu Bilig'in etkisinin olduğu izlenimini doğurmaktadır. Eser, dil itibariyle İslâmî Türk edebiyatının ilk eserlerini veren Kaşgar-Hakaniyye şîvesine yakın ve onun devamıdır. Müellif, Yûsuf Has Hâcib’in te’sirinde kalmıştır. Eserin nesirle yazılı sayfaları arasına katılan bâzı manzum parçalarda bu te’sir daha açıktır. Bu manzumelerin bir kısmı gazel tarzında söylenmiş, bir kısmı da yine aruzla fakat Türk nazmının karakteristik dörtlükleriyle tertiplenmiştir. Dörtlüklerin mühim bir kısmı Kutadgu Bilig veznindedir. Bu şiirleri, uzayıp giden nesir üslûbunun yeknesaklığını ortadan kaldırmak, esere ahenk ve renk katmak maksadıyla konmuştur. Bu durum, yazarın san’at zevkini ve san’at anlayışını gösterip, zamanın şiire verdiği ehemmiyeti ve şiirsiz olamayan alışkanlığı hakkında bir fikir verir. [10]Daha çok dil tarihi açısından önemli olan eser, nesir üslûbu, umûmî dil örgüsü, cümle yapısı ve ifade birliği bakımından folklorik üslûba daha yakındır.

Kıssas'ul Enbiya Türkçe kelimeler bakımdan çok zengin bir eserdir. Bu kelimelerden bazıları Orhun- Yenisey yazıtlarında da gördüğümüz kelimelerdir. Türkçe kelimelerin zenginliği ve kelimler hakkında sağladığı bilgiler bakımından Kutadgu Bilig'in devamı niteliğinde ve öneminde bir  eserdir. [11] Bu eser edebiyatımızda Türk dilinin gelişim tarihini ve kelime bilgisi bakımlarından sağladığı materyaller bakımından da çok önemli, bir eserdir. Özellikle Hakaniye Türkçesi hakkında oldukça zengin bir veri kaynağı sunmaktadır. Bu bakımdan eserin üzerinde yerli ve yabancı çok sayıda bilim adamı araştırmalarda bulunmuş ve bulunmaktadır. 

Ahmet Caferoğlu eseri, “XIV. yüzyıl başlangıcı Batı Türkistan mahsullerinden olup, Müşterek Orta Asya Türkçesinin Kaşgar şivesinin en karakteristik örneklerinden” biri olarak kabul etmektedir. Fuad Köprülü ise; Harezm sahası mahsullerinden sayılması gerektiğini söylemektedir. 

Eser, ilk olarak Rus araştırmacı N. I. İlminsky tarafından 1859 yılında, Petersburg ve Kazan nüshaları ile bazı kişilerin elinde bulunan nüshaların karşılaştırılmasıyla yayımlanmıştır. Alman Grönbech ise 1948 yılında eserin Londra nüs­hasını tekrar tıpkıbasım olarak neşretmiştir.

Eser üzerindeki ilk çalışmayı 11859 yılında  İlminskiy yapmıştır.  İlminskiy, Kısasü’l Enbiya'nın Petersburg  ve  Kazan'daki nüshalarını  ve elinde bulunan diğer iki nüshasını karşılaştırarak Kısas-ı Rabguzî  adıyla   Kazan'da  yayımlamıştır. Bu çalışmadan sonra,  Şemsüddin Hüseyn, Katanov,  Melioranskiy, Gulam Hasan Arifgan, Abdurrahim Fitret, Malov gibi  bazı bilim adamları eser üzerinde çalışmalar yapmıştır. Türkiye'de  eser üzerine kapsamlı çalışmayı iki cilt olarak  Aysu Ata yapmıştır. [12]

 Ata'nın çalışması, K. Grønbech'in 1948 yılında tıpkıbasım olarak yayınladığı  Londra nüshasına dayanmaktadır.  Ata yapmış olduğu hacimli çalışmasında, beş başlık altında dokuz nüsha tespit etmiştir. Bu nüshaların dışında bugün elimizde yeni bir nüsha daha bulunmaktadır. Bu nüsha, İran'nın  Tahran Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’nde 2132 numarada kayıtlıdır. Eserin yazarı, 2v5- 2v7'de geçtiği üzere “bu kitabnı tüzgen ta'it (2v6) yolında maisiyet yabanın kezgen az azulu? üküyazulu Ribat Garbük (2v7) kadısı Burhan  Oğlu Nasır uruı settera’l-l?hu aybehu” Rabguzî'dir. [13]

RABGUZİ VE KISSASU'L ENBİYA İÇİN KAYNAKÇA 

·         ATA, Aysu, Kısasü’l-Enbiya I (Giriş-Metin-Tıpkıbasım); Kısasü’lEnbiya II Dizin,  TDK Yayınları, Ankara 1997.

·         Aysu ATA Rabgûzî'nin Kısasü'l-Enbiyâ'sında Nazmın Gücü, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi (2008), 5/2:117-125

·         HACIYEVA, Naile, Rabguzi'nin Kısasü?l Enbiya Eserinin Bakü Yazması, Türk Dili, S.514, Ekim 1994, s.292-296.

·         ENVER, Seyyid Abdullah,  Fihrist-i Nash Hattî,  Kitabhane-i Millî İran, Tahran 1379.

·         AYDIN, Şadi,  İran Kütüphaneleri Türkçe Yazmalar Kataloğu,Timaş Yayınları, İstanbul 2008.

·         Ali CİN, RABGUZİ’NİN KISASÜ’L ENBİYASININ TAHRAN NÜSHASI,https://www.turkishstudies.net/Makaleler/221183704_12cinali2.pdf

·         Prof. Dr. Mine Mengi Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ, Yayın. Ankara. 1997, shf, 69-70 

·         Doç.Dr. Naile Hacızade, Kısasü'l-Enbiyâ - Türkiyat Araştırmaları Enstitüsüwww.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s1/5.pdf - 

·         GÖZÜTOK, Avni ,Rabguzi,Kısasü'l-Enbiyâ:XIX. Yüzyıla Ait Bir Kazan Yazması,Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C:15,S.:3, 2008

·         Yrd. Doç. Dr., Melike GÖKCAN TÜRKDOĞAN, KLÂSİK TÜRK EDEBİYATINDA KUR’AN KISSALARINI KONU ALAN MESNEVİLER,Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,https://www.sosyalarastirmalar.com/cilt3/sayi15pdf/gokcanturkdogan_melike.pdf

·         AR Iskhakova,"Kysas el-anbiya bi" Nasreddina Rabguzi, Kazan, 2005

KAYNAKÇA

[1] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/13-ve-14-yuzyil-divan-edebiyati-sairleri/73998

[2] Faruk Sümer, Eski Türklerde Şehircilik, Ankara 1994, s. 87-88; 

[3] AYSU ATA, https://islamansiklopedisi.org.tr/rabguzi

[4]  Doc. Dr Naile Hacızade,N. Rabguzi’nin Kıssas’ul Enbiya Adlı Eseri ve Azerbaycan Türkçesi ile Münasebeti,.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s1/5.pdf

[5] Prof. Dr. Mine Mengi Eski Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ, Yayın. Ankara. 1997, shf, 69-70

[6], ATA, Aysu, Kısasü’l-Enbiya I (Giriş-Metin-Tıpkıbasım); Kısasü’lEnbiya II Dizin,  TDK Yayınları, Ankara 1997. I-II;

[7] ATA, Aysu, Kısasü’l-Enbiya I (Giriş-Metin-Tıpkıbasım); Kısasü’lEnbiya II Dizin,  TDK Yayınları, Ankara 1997.

[8] Ali CİN, RABGUZİ’NİN KISASÜ’L ENBİYASININ TAHRAN NÜSHASI,https://www.turkishstudies.net/Makaleler/221183704_12cinali2.pdf

[9] Ali CİN, RABGUZİ’NİN KISASÜ’L ENBİYASININ TAHRAN NÜSHASI,https://www.turkishstudies.net/Makaleler/221183704_12cinali2.pdf

[10] Doç.Dr. Naile Hacızade, Kısasü'l-Enbiyâ - Türkiyat Araştırmaları Enstitüsüwww.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s1/5.pdf - shf. 68-69

[11] Doç.Dr. Naile Hacızade, Kısasü'l-Enbiyâ - Türkiyat Araştırmaları Enstitüsüwww.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s1/5.pdf - shf. 68-69

[12] Ali CİN, RABGUZİ’NİN KISASÜ’L ENBİYASININ TAHRAN NÜSHASI,https://www.turkishstudies.net/Makaleler/221183704_12cinali2.pdf

[13] Ali CİN, RABGUZİ’NİN KISASÜ’L ENBİYASININ TAHRAN NÜSHASI,https://www.turkishstudies.net/Makaleler/221183704_12cinali2.pdf

Edebiyat Dil bilim, Kültür, Folklor, Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, ve Araştırmalarınız bize başvurarak bu sitede Paylaşabilirsiniz.

 BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM  veya s_kuzucular@hotmail.com