Saye Nedir Sâye Salmak ve Gölge

 Saye Nedir Sâye Salmak ve Gölge

Osmanlıca- Farsça – yazılışı: Sāye  ساي

Sāye  ساي sözcüğü Farsça, Pehlevice veya Partça’da aynı anlama gelem “ sāyak  “sözcüğünden evirilerek [1]sâye şeklinde telaffuz edilmiş ve söylenmiş, dilimize de girmiştir. Sâyak ve sâye sözcükleri Avesta (Zend) dilindeki “ asaya”  sözcüğü ile eşanlamlıdır. [2]

Sâye sözcüğünün Türkçe ’deki anlamca karşılığı gerçek anlamı ile” gölge” demektir. Saye salmak ise gölge salmak anlamına gelmektedir. Ayrıca eski devrilerde sâye sözcüğünün kaftan, yelek, cepken, kadın giysisi, iş önlüğü, şayak cinsinden kalın kumaş anlamları olduğu da dikkati çeker. [3] Şu halde sâye sözcüğü muhtemelen” gölgede tutan, güneşten koruyan” anlamından hareketle sâye adı verilen kumaş türünden yapılmış giysilerin veya bazı giysi türlerinin de adı olmaktadır. Bu anlamı ile Nedim’in ve Karacaoğlan’ın beyitlerinde sâye veya Türkçeleşmiş hali ile saya şeklinde geçer

Güllü dîbâ giydin ammâ korkarım âzâr eder

Nâzenînim sâye-i hâr-ı gül-i dîbâ seni             Nedim

Ak sayalar giyip karşımda durma

Çok yalan söyleyip yüzüme gülme     Karacaoğlan

Saye ve saye salmak sözcükleri divan şiirinde gerçek anlamı ile gölge ve gölge salmak gölge düşürmek anlamlarında kullanılmıştır. Ancak saye ve saye salmak sözcükleri tıpkı günümüz Türkçesinde gölge sözcüğü ‘Babasın gölgesinde büyüdü, Kul Nesimi, Seyyid Nesimi’nin gölgesinde kalmıştır’ örneklerinde de olduğu gibi mecazi manalarda da kullanılmıştır.

Saye, saye salmak, gölge, gölgesinde kalmak tabirleri mecazi anlamları ile  "himâye, lûtf, teveccüh" anlamlarına gelir.

Nitekim saye sözcüğünün yerine gölgeler anlamına gelen zıll, zılal sözcükleri de kullanılır. ( Zıl-ı hayal: karagöz, gölge tiyatrosu sevgilinin saçı gecenin gölgesi anlamlarındadır. Sâye- dıraht, sâye-i Tûbâ, servi vb ise ağaçların gölgesi manalarında kullanılan tabirlerdir.

 Sâye-i Hümâ, Sâye-i Anka, sâye-i Simurg tamlamaları daha ziyade devlet kuşu veya Anka’ya benzetilen devlet veya devlet adamlarının himayesi altına girmek onların ihsanlarına ve teveccühlerine nail olmak anlamlarında kullanılır. Aynı şekilde ehli beytin veya peygamberin sayesi altına girmek de mecazi gölgeler veya benzetmeler olmaktadır.

Saye sözcüğü hem gerçek hem de mecazi anları ile çadır, (çader)  daha ziyade saltanat çadırlarının gölgeliği olan çetr sözcükleri ile tenasüblü olarak hem mecazi hem de gerçek anlamları ile kullanılır. ( bkz  Çetr Çader Nedir Beyitlerde Gölgelik ve Çadır )

Benefşe saçlaruñ salmış gül-i ter üstine sâye

Göñül hayrân u zâr olmış bu reyhân-ı semen-sâye   Ahmedi

Sayende revân su gibi hoş geçti bu âlem

Düşmezdi yere serv boyun sâyesi amma Yahyâ Bey

Çetr-i ikbâlin ola kevn ü mekâna sâyebân

Sayesinde kâinat âsûde ta rûz-ı hisâb     Nefî

Ol bir hümâ ki sâyesi devlet nişânıdur

 Serv-i revânı bâg-ı melâhat nişânıdur   Hamdullah Hamdİ

Penâh olursa nola mihr ü mâha sâye-i `aşk

Bülend mertebedür mihrün ile pâye-i `aşk    Şeyhülislam Yahya

Sâye salsa üstüme ol kâkül-i müşgîn-nikâb

Başum üzre sâye-bân olurdı Ahmed-veş sehâb EMRÎ

Gün gibi âlemde senden gayriye bir sâye ver
Etme pâmâl-i hakaret herkese bir pâye ver   Seyranİ

Gelmiş o câya sâye salup şâhid-i bahâr

Dûşında bir çiçekli müferrih kabâsı var     Esad

Şol kadar nâzükdür ol gül kim siyâh olur teni

Üstine nâ-geh düşerse sâye-i pirâheni         Emri

Esad ve Emri sâye sözcüğünü kumaş türü veya bir çeşit giysi anlamlarında kullanmışlardır

KAYNAKÇA 

[1] https://www.etimolojiturkce.com/kelime/saye

[2] https://www.etimolojiturkce.com/kelime/saye

[3] Savaşkan Cem BAHADIR, “SÂYE” KELİMESİ HAKKINDA BAZI MÜLAHAZALAR” https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/565067