Şemse Nedir

Şemse Nedir

Osmanlıca yazılışı: Şems - şemse  : شمسه

Şemse sözcüğü Aramice ve Süryanice “ şimşā “, Akatça aynı anlama gelen “şamşu, şamaş “ sözcükleri ile aynı anlamda ve eş kökenli olarak [1]  Arapçaya geçen şems sözcüğünden türemiş bir isimdir.  [2] Şems sözcüğü Arapça “ şms “ üçlü kökünden gelir. Şems sözcüğü dilimize güneş anlamı ile Arapçadan geçmiştir. [3] ( bkz ŞEMS VE ŞAMAŞ NEDIR )

Şemse ise kâğıtlarda, kitaplarda ciltçilikte, ağaç işlemeleri ve süslemelerinde, tavanlarda, duvarlarda, kumaşlarda vb güneşi betimleyen veya güneşi sembolize eden bir motifim adıdır. Şemse, tavan süslemeleri,  cilt, tezhip, kağıt, deri, maden, minyatür, çini, porselen, cam, halı, kumaş, ahşap, oymacılık, malakârî, edirnekârî gibi sanatlarda ve mimaride kullanılan güneşi simgeleyen yuvarlak ve beyzî (elips) bir motifim adı olmaktadır.Tezhip, ciltçilik ve işlemelerde karşımıza çıkan güneş şeklinde yuvarlak ya da eliptik süsleme motifime şemse denmektedir.Tespihlerde püskül yerine takılan makrame örgülere de şemse denir.Şemse nerede olursa olsun güneşi sembolize eden betimlemeler olmaktadır.

Bilindiği gibi Güneş, Mısır, Hitit, Mezopotamya ve Maya medeniyetlerinde en büyük tanrısıdır. Bu uygarlıklarda insan bedenli tasvir edilen Güneş tanrıları ellerinde güneşi sembolize eden veya betimleyen bir güneş kursu tutmaktadırlar.

Şemse motifi İslami devletlerde, Selçuklu ve Osmanlı devletlerinde kitap süslemeciliği ve ciltçilikte çok kullanılmıştır. Şemseler kitap ciltlerinin üstüne kabartma, baskı, tarama ve boyama teknikler ile işlenmiş göbek ve süslenmiş güneş desenli paftalar halinde yapılmıştır. Cilt üzerindeki mukavvaları oyma, kabartma, altın yaldız ve fırça ile renklendirme yöntemleri ile yapılmışlardır.  Cilticilikte değişik teknikler ile işlenen şemselere değişik adlar verilir. Cilt üzerinde boyanarak yapılmışsa mülevven,  altın yaldızlı basılmış ise mülemma, deriden oyulmuş ise müşebbek, sırma ile deri üzerine işlenmiş ise zerdûz,  yekşah isimli aletle çukurlaştırılarak yapılmış ise yekşah,  boya ve altın yaldızı fırça ile işleyip üzerine birkaç kat vernik çekilenlerine lake şemse denilmiştir.

Şemseler tığlı ve tıgsız ( kenarları ışınlı ) iç yüzeyleri geometrik, bitkisel desenler, rumi veya hatayi bulutlar ile süslü güneş betimleri şeklinde yapılabilir.  Mimaride tavanlarda, duvarlarda;  alçı, sıva, çini veya sırlı tuğlalar ile yapılabilir. Camlara, tavanlara, kubbelere işlenebilir.

Şemse yapanlar, boyayanlara işleyenlere, kabartanlara, oyanlara vb. nakkaş, ressam veya tezhipçi denilmiştir. Eski devrilerde halılara, kilimlere, kumaşlara da şemse dokunulduğu, çoraplarda, elbiselerde, yastıklarda, çarşaflarda dahi şemse motiflerinin işlendiği fark edilir.  Cepkenlere sırmalar ile şemse işlenmesine özel önem verilmiştir. Kâbe örtülerine dahi şemse işlenmesi dikkat çekicidir.

Cani kubbelerinde, alınlıklarda, kandillerde, askılarda, Kuran muhafazalarında, rahlelerde, konakların tavan süslemelerinde vb karşımıza çıkmaktadır.  

Yapım Tekniklerine Göre Şemse Çeşitleri

Süsleme Tekniklerine Şemse Türleri

Şemse, malum nedenler ile divan şiirinde de karşımıza çıkmaktadır.

Mihri mehden şemseler yapsın felek cepkânına

Eylemek lâyık mı efser böyle gâzi taçdâr        İzzet Molla

Her safhada bulunmaz mushafda şemse-i darb

Çeşm-i ümid her dem ruhsâr-ı yâre gelmez.    Nabi

Mushafa işlenmiş olan şemse motifi her yerde bulunmaz. Sevgilinin gözlerinde de he vakit ümit ışığı gözükmez.

KAYNAKÇA 

[1]https://turkcenedemek.com/kelime/%C5%9Fems/

[2]https://turkcenedemek.com/kelime/%C5%9Fems/

[3] ŞEMS VE ŞAMAŞ NEDIR, https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=56080