Sorguç Eski Türklerde Hotoz Ongun Kotuz

 

Osmanlıca yazılışı: Sorguç : صوٓرغوج

 

Sözlük Anlamları

 

Başlıklara takılan süs, tüy. Başa takılan tuğ. Bazı kuşların tepesinde bulunan uzun tüyler. Turna teli, balıkçıl, şahin ve deve kuşu tüylerinden serpuşlara ve başlıklara takılan süsler

 

Kökeni

 

Sorguç sözcüğü Türkçe kökenlidir.  Ve eski Türkçede sarāġuç “başı top şeklinde saran bir tür kadın başlığı” anlamındadır.  Eski Türkçe: [Kaşgarlı  Mahmud, Divan-i Lugati't-Türk, 1073] sarāġuç: [kadın baş-sargısı]) [1] Sözcük Farsçaya da aynı şekilde girmiştir.          Sarāġuc سراغج veya sarāġuş سراغش . Farsça sar سر “baş” ve Farsça āġuş آغش “kucak”  anlamlarındadır.

 

 

 

Sorguç Takma İmtiyazları ve Kültürü

 

Bilindiği gibi Oğuz boylarının her birinin ongunları yırtıcı kuşlardır.  Muhtemelen her boyun beyi kendi boylarını belli etmek için ongun olarak seçtikleri yırtıcı kuşlarının kanatlarını başlıklarının üzerine takıyorlardı.  Sorguç takma eski devirlerde genellikli imtiyazlı kişiler mahsustu. İmtiyazlı kişilere kavuklar üzerinde altın ve gümüş teller ile çeşitli kuşların kanatları takılırdı.  Ancak Kaşgarlı  Mahmud, Divan-i Lugati't-Türki’de, sarāġuç kadın baş-sargısı şeklinde açıklamış olduğuna göre daha çok kadınların bir süs alameti olarak kullandıkları da ortaya çıkmaktadır.

 

 Eski Türklerde ongun olarak seçilmiş   hayvanları ifade eden  sembollerden biri de biri de  Kotuz’dur. Kotuz, eski Türklerde ongun ile eş anlamlı olarak  içinde bir ruh'u barındırdığına inanılan  bir cisme verilen isimdir. Eski Türkler her hayvanın içinde bir ruh barındırdığına inanır,   yırtıcı kuşları, kotuz veya yak denilen yabani boğaları, geyikleri, gergedanı  veya yaban kazlarını kendilerini koruyan kutsal bir havyan türü veya büyük bir atalarının ruhu olarak kabul ederlerdi.

 

Ongun bir anlamda atalarının ruhlarının gizlendiği  bir sembol veya cisimdi. Ongun olarak seçilen  hayvanın tüyünü kanadını, boynuzunu, kuyruğunu veya kılını başlarına takıyorlar, bayraklarına resmini yapıyorlardı. Eski  devlet büyüklerinin  başlarına tüy, alıcı kuşların kanatlarını  veya  yak diye de bilinen  kotuz adındaki yabani boğaların kuyruklarını sorguç takması hükümdarlık alameti sayılıyordu. Kotuz kelimesinin başın üzerinde olan bir çıkıntı veya  bazı kuşların tepelerinde bulunan uzunca tüy veya tüy demetine de dendiği bilinmektedir. Kotuz’un ongunu sembolize eden tüylü, kıllı ve kuyruklu başlık anlamına gelmesi de bu nedenle olmalıdır.  (Bkz ESKI EDEBIYATTA KOTUZ VE KOTUZI SORGUÇ)

 

 

Sorguç  takma geleneğimin Osmanlılar zamanında  yaygınlaştığı “kavuk, örf, destar, amâme, yûsufî, selîmî, horasânî, yatırtma, fesler”  üzerinde kullanılmaya başlandığı dikkati çeker.  Kadınlar, başlıkları üzerine çeşitli mücevher veya tüylerden yapılmış hotoz adın verdikleri süslemeler de yapmışlardır.  

 

Selçuklu sultanlarının madeni miğferlerinde bile sorguç alameti vardı. Osmanlılar zamanında hükümdar ve şehzadelerin başlıkları üzerinde de sorguçlar bulunurdu.   Osmanlı padişahları cülûs, bayram ve düğün törenlerimde cuma selâmlığında savaşa çıktıkları zamanlarda veya şehir içine çıkıp halka göründüklerinde başlarında mücevherlerle süslenmiş sorguçlar bulunurdu.  Gibi alayla şehir içine çıktıkları zaman başlıkları üzerinde mücevherli ve tüylü sorguçlar bulunurdu.

 

Padişah tarafından sadrazama veya devlet adamlarına sorguç takdim edilmesi ve hilat giydirilmesi üst düzey bir iltifat vermek demekti.  Sefere çıktıklarında padişahlar sorguç taktıkları gibi üst düzey devlet adamları sorguç takar, padişahın yakın korumasını yapan solaklar ve çavuşları da padişah ayırt edilemesin diye uzun tüylü sorguçlar takınırdı. Mehter takımı mensupları ile Yeniçeri başlıklarının üzerinde tüyler takılı olur, tüy yerleştirilen kısma “tüylük” de denilirdi.

 

Divan şiirinde sorguç imtiyazlı bir varlık olan sevgilinin başındadır. Sevgilinin başında altın teller ve mücevherlerle süslenmiş serpuşlar, hotozlar ve sorguçlar bulunabilir.  Çeşitli çiçeklerin ortalarında bulunan tüyler sorguçlara benzetilir.

 

Farkına bir nice per takınır altın teller

Hayli ezhara meğer zambak oluptur serdar   Baki

 

Zambak , başına bir çok aktın teller ve kanatşar yakmış , demek ki  çiçekler cemaatinin serdarı olmuş  

O sim sorgucun kadr ü kıymetin bilene

Harâc- ı  Rum değer ber tarîkâ-i temsil  Sabit

 

Başındaki sorgucun kıymeti diyarı Rum’dan alınan haraca eş değerdedir.  

 

Dü çeşm-i fitne-i cûyu ol perinin ebruvânıyla

Başına per takınmış san iki hûnî dilâverdir.   Edirneli Beyzi

 

İki gözü iki fitne pınarı gibi bakıyor. Sanki başına kanat sorguç yakmış iki kanlı kabadayıdır.

 

KAYNAKÇA 

 

[1] https://www.nisanyansozluk.com/kelime/sorgu%C3%A7