Takiyüddin Efendi ve Rasathanesi
III. Murad’ın Yaptırdığı Takiyüddin Rasathanesi
Emevi ve Abbasiler ile birlikte İslam medeniyetinde gökbilim çalışmaları başlamıştı. Astronomi alanında çalışmalar yapmak için de rasathaneler kurulmuştu. İslam medeniyetindeki rasathaneler genellikle yüksek yerlere yapılır, yüksek kulelerin yanına ise derin kuyular kazılır, bu kuyularda yıdızların hareketleri gözlemlenirdi.
Rasathanelerin en mühim kısmı toprak satıhların altına yapılan yer altı tesisatları yıldızları gözlemlemek için yapılan pek çok alet ile de teçhiz edilirdi. Osmanlıda ilk rasathane Fatih zamanında ve Ali Kuşçu ile yapılmak istenmişti. Ali Kuşçu gözlem yapmak bir kuyu kazmış, ancak devrin uleması “hangi şehirde böyle bir gözlemevi kurulursa orada vebanın yayılacağı” görüşünü ortaya atıp Fatih’i engellemişlerdi.
Sultan III. Murad zamanında Kahire’den gelen Takiyüddin, Müneccimbaşı Mustafa Çelebi ölümü üzerine ve onun yerine Osmanlı Sarayı'na müneccimbaşı olarak atanmıştı. ( 1571 ) Takiyüddin, 14 Haziran 1526 da Şam'da doğmuş, Mısır ve Şam'da yetişmiştir. 1550 yılında ailesiyle birlikte İstanbul'a gelmiş olan özellikle trigonometri alanındaki çalışmaları ile dikkat çeken önemli bir astronomdu. [1]
Takiyüddin, Padişah III. Murad'a, Uluğ Bey'in Semerkant'da hazırlattığì "Zic-i İlhani" adlı astronomi gözlem ve hesaplarının eskidiğini bunların yenilenmesi gerektiğini, bunun için de bir rasathane yapılması gerektiğini belirten bir rapor sunmuştu. Bu rapor Tavil Sokullu Mehmed Paşa ve Hoca Sadettin Efendi’nin desteğini almış, Takiyüddin’in tavsiyesi üzerine III. Murad, 1577 ‘de İstanbul Tophane tepesinde on milyon altına mal olan bir rasathane yaptırmıştı. Hoca Sadettin Efendi , 1571 yılında sahn olmuş 1574 yılında Manisa’da vali olan Şehzade Murat’ın hocası olarak görevlendirilmişti. [2]
Rasathane’nin amacı Ulug Bey’in hazırladığı Zic’in yerine III. Murad’ın adını taşıyacak olan yeni bir Zic hazırlamaktı. Yapının inşaatını Takiyüddin denetlemiş, rasathanenin yapımı onun arzu ettiği şekilde yapılmış, tüm araç ve gereçler de temin ettirilmişti. [3] Eldeki bulgulara göre bu rasathane 1575 ve 1580 yılları arasında işlevini yerine getirmiş[4] pek çok araç ve gereç ile teçhiz edilen bu rasathanede birçok çalışma da yapılmıştı. [5] Rasathanenin yapımına 1575 yılında başlanılmış ve 1577’de bir kısmı tamamlanmıştı. Takiyüddin, rasathanede 16 kişilik bir ekip kurmuş, araştırma ve gözlemler için gerekli bütün aletler temin edilmiş, bir de kütüphane oluşturmuştu.
Sultan III. Murad, Takiyüddin’den gelecek yıl için bir kehanette bulunmasını istemiş ancak Takiyüddin’in söylediği olumlu kehanetlerin aksine [6] 1578 yılında veba salgını çıkmıştı. Akabinde İstanbul’da deprem olmasının nedeni de rasathaneye bağlandı. [7] Şüphesiz ki tüm bu fitnelerin arkasında Hoca Sadettin’in azılı rakibi şeyhülislam Kadızade bulunuyordu.
Ahali bu nedenle de isyan etmiş, sarayın önünde nümayişler de olmuştu. Bunun üzerine Hoca Sadettin Efendi ile devrin Şeyh’ül İslamı olan Kadızade Efendi arasında yaşanan çekişmelerin sonucunda Şeyhülsilam Kadızade Efendi galip gelmiş oluyordu. Kadızade Efendi en sonunda “ Padışah III. Murad’a “ rasad icrası eflakın sırlarını öğrenmeye teşebbüs mahiyetinde bir küstahlıktır”[8] diye bir mektup göndermişti. Müneccimbaşına muhalif olanlar da artınca bu rasathane Sultan III. Murat’ın emri ile denizden ve gemilerden yapılan top atışları ile yıkılmıştı. [9]
KAYNAKÇA
[1] Prof. Dr. Fikri AKDENİZ, Takiyuddin Efendi ve Osmanlı Devletindeki İlk Rasathane (Gözlemevi) Çağ Üniversitesi, Şubat 2021
[2] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/tacu-t-tevarih-hoca-sadettin-osman-gazi-gordugu-ruya/76921
[3] Urang, Akgül (1997). "Osmanlının Uzaya Bakan Gözü Takiyüddin ve İstanbul Rasathanesi". Bilim ve Teknik, 351. ss. 34-40.
[4] Prof. Dr. Fikri AKDENİZ, Takiyuddin Efendi ve Osmanlı Devletindeki İlk Rasathane (Gözlemevi) Çağ Üniversitesi, Şubat 2021
[5] Ünver, Süheyl (Nisan-Mayıs-Haziran 1960). "Rasıd Takiyüddin'in çalışmalarında Galata Kulesinin vazifesi". Gökyüzü. 1 (2). Türk Astronomi Derneği. ss. 1-3.
[6] Dizer, Muammer (Ekim 1993). "Osmanlıda rasathaneler". Nüzhet Gökdoğan Sempozyumu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi. s. 34.
[7] Unat, Yavuz (2016). "Tâkiyüddîn ve İstanbul Gözlemevi (Rasathanesi)". Türker
Ansiklopedisi Cilt 11, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara
[8] M. Fuad Köprülü, Merağa Rasathanesi , Belleten 23- 24 , 1942
[9] Unat, Yavuz. "Tâkiyüddîn ve İstanbul Gözlemevi (Rasathanesi)" https://archive.org/details/TurklerAnsiklopedisi/Turkler-Cilt11/page/n499/mode/2up?view=theater
