Tâvûs

Osmanlıca yazılışı tavus: طاووس

Tâvûs Sözcüğünün Kökeni Sözlük Anlamları

Tavûs veya ṭāvvūs طاووس Arapça, Aramice ve Süyanice [1]kökenli bir sözcüktür. Antik Yunan dilinde ise taôs olarak geçer. Fars dilinde tavus kuşu” yüce “ ve “cennet kuşu” anlamına da gelecek şekilde “Fisa “sözcüğü ile ifade edilir. Türk kültüründe ise Tanrı kuşu, alakuş veya gelin kuşu adıyla da bilinir.

Tavus kuşu sözlüklerde “ sülüngiller (Phasianidae) familyasından Pavo cristatus türü süslü bir kuş “ olarak tarif edilir. Kaynaklara göre mavi tavus kuşları pavo cristatus ; yeşil tavuskuşu (pavo muticus) ve Kongo tavus kuşu olmak üzere üç türü bulunmaktadır.

Tavus kuşları özellikle erkeklerinin ihtişamı başlarındaki sorguçları boyunlarındaki son derece gösterişli yeşil veya mavi tüyleri, kanatlarındaki muhteşem renk ve desen zenginliği, kuşlara göre çok çok heybetli, iri gösterişli ve çekici olması ile dikkati çeker. Kanatlarındaki iri tüyleri üzerinde göze benzer desenler vardır. Tavus kuşlarının motifleri, gösterişli tüyleri ve zengin renkleri mitolojilere efsanelere ve dinlere de konu olmuştur.

Özellikle erkek tavuslar çok gösterişli kuyruklar ve renkleri ile çok dikkat çekicidir. Ancak erkek tavusların sesleri ve çığlıkları oldukça iticidir.. Dişi tavusun boynu parlak yeşil; gövdesi ise kahverengi ya da gri tonlu kahverengidir. Çok gösterişli ve doğadaki en süslü hayvan olmalarına rağmen tavusların ayakları çok çirkindir.

Dinlerde Mitolojilerde ve Efsanelerde Tavus

Çok gösterişli bir hayvan olan tavus kuşu birçok dinde kutsal özellikleri ile karşımıza çıkmaktadır.  Birçok dinde;; tavus yeniden doğma, ebedi hayat ve cennet ile ilişkilendirilerek kutsal bir hayvan olarak kabul edilir.

Zerdüştlüğün bir sürümü olan Ezidilik dininde tavus kuşu,  Tanrı Azda’nın yarattığı bir meleğin de adıdır. Tanrı Azda, Melek Tavus’a evreni ve insanları yaratma görevini vermiştir.^[2]  Yezidiler, Melek Tavus’u Tanrı'nın bu dünyadaki gölgesi olarak görmektedir. Ezidilere göre önceden yanlış anlaşılmış sonradan da affedilmiş en kutsal ve en önemli melektir[3] Bu nedenle Süyaniler ibadethaneleri, şehirleri, anıtsal yapıları ve kendilerini temsil edecek her şeyde de tavus kuşu motifini kullanmaktadır.

Antik Yunanlılarda tavus kuşu, Tanrıça Hera'nın simgesidir.  Mitolojiye göre Tanrıca Hera’nın yüz tane göze sahip canavar hizmetkârı Argos, Hermes tarafından öldürülür. Tanrıça Hera da öldürülen dev canavar Argos’un gözlerini tavus kuşunun kuyruğuna serpiştirir. Tavus kuşlarının kuyruklarında bu nedenle göz desenleri bulunmaktadır.

Tavus; Hindistan’ın ulusal kuşu, Mısır ve Roma’da, şanssızlık ve kem göz[4] Bizans imparatoriçelerinin de simgesidir.. Çinlilere göre tavus, insanları kem gözlerden korumaktadır. İslam inancında tavus; , mutluluk, refah, bolluk, bereket, demektir.

Tavus, Orta Asya ve Türk kültüründe hakanların egemenlik sembolüdür. İstemi Kağan’a gönderilen Bizans elçileri, hakanın tahtının tavus kuşları tarafından taşındığını yazmışlardır. [5] Tavus’un hükümranlık alameti olduğu özellikle Anadolu Selçuklularına ait çinilerde açıkça ortaya çıkar. Tavus kuşu Türklerin İslamiyet’in kabul etmesinden sonra cennet kuşu olarak da nitelendirilmiş ve cenneti sembolize eden bir figür haline de gelmiştir. Selçuklu hatta Osmanlı dönemi çini ve seramiklerinde, sulatanların tahtları altında ve iki yanındaki topuzların üzerinde tavus kuşlarının betimlendiği görülmektedir. Uğuru ve güzelliği temsil eden Tavus kuşu motifleri Osmanlı, İznik çinilerinde de bol bol resmedilmiştir.  Topkapı sarayında bulunan çinilerin üzerinde yüzlerce tavus kuşu betimlemesi vardır.

Divan Edebiyatında Tavus

Tavus kuşu divan şairlerinin en sevdiği hayvanların başında gelmektedir. Divan şairlerinin tavus ile ilgili kurdukları çok sayıda tamlama vardır. Bunlardan bazıları “tâvûs-ı ce nnet, tâvûs-ı cinân, tâvûs-ı behişt, tâvûs-ı huld, tâvûs-ı berîn, tâvûs-ı İrem” dir. Divan şairlerinin tasavvurunda Çeşm-i tâvûs adını verdikleri bir yıldız bulunmaktadır. Ayrıca güneş için de “tâvûs-ı meşrik-hırâm, tâvûs-ı arş, tâvûs-ı çarh, tâvûs-ı felek, tâvûs-ı âteşînper, tâvûs-ı âteşperest, tâvûs-ı zer, tâvûs-ı zerrînbâl, tâvûs-ı zerrînper, tâvûs-ı zümürrüd-âşiyân ve tâvûs-ı mülemma’per” gibi tamlamalar kullanmışlardır. ^[6]  

Edebiyatta tavus güzellik, zarafet, ihtişam timsalidir. Ancak divan şairleri tüm ihtişamına rağmen tavus kuşunu kederli bir kuş olarak tasavvur etmişlerdir. Tavus kuşları muhteşem endamına rağmen çirkin ayaklarını gördükçe aah diye haykıran kederli bir kuş olarak anlatılır. Bunun sebebi ise güzelliğinden dolayı kapıldığı kibridir. Anlatılara göre cennete iken  tavusun ayakları da sesi de endamı kadar güzeldir.

Eski metinler Tavus’un cennetten kovulma nedeni şeytanın tuzağına düşmesi, Âdem ile Havva’nın yasak elmayı yemesine sebep olması olarak gösterilir. Fuzuli’nin Hadikatü’s Süeda adlı eserinde de yer alan efsaneye göre Tâvûs,  yılan ile birlikte cennette bekçi iken şeytanın tuzağına düşmüş ve şeytanın cennete girmesine mani olamamıştır. Cennete giren şeytan Âdem ile Havva’ya yasak elmayı yedirince tavus da suçlu görülerek cennetten kovulmuştur [7]  

Üstelik cennette iken ayakları ve sesi de çok güzeldir.  “Ama cennetten kovulurken Allah ona " ayaklarını görünce cenneti ve eski hâlini hatırlayıp âh et!" diye buyurmuş ve onu Bâbil'e indirmiştir.[8]” Tavus kuşunun tıpkı Harut ve Marut gibi cennneten kovulup BABİL ’e indirilmiş olduğunun düşünülmesi de ilginçtir. 

Bu nedenle tâvûs, çirkin ayaklarına her baktığında cenneti hatırlayıp çirkin sesi ile de ah diyerek çığlık atarmış.  Ayrıca “  Hz. İbrâhim’in mutmain olması için Tanrı tarafından kesilmesi emredilen dört kuş arasında yer aldığına inanılır.[9] Ancak tavus eti haram sayılan kuşların arasındadır.

Divan şairleri göz desenli tüyleri nedeni ile tavus kuşunu göz ile birlikte anlatmıştır. Divan şairleri tavusu, gösteriş, ihtişam, saltanat, güzellik, itibar ve güzelliğinden dolayı kibre katılmanın sembolcü olarak görmüşlerdir.  Süslü, gösterişli, ihtişamlı ve kendini beğenmişliği yönlerinden sevgili ile irtibatlı düşünülür.

• Kendi tavrında meges ednâ değil tâvûstan
• Anla Hakk’ın Nâbiyâ Kur’an’da temsîl ettiğin” (Nâbî).
• 
  
• Zülfün ki mesken eyledi giil-zâr-ı hüsnünü
• Tâvusdur ki bâğ-ı behişt içre bestedir Ahmed Paşa
• 
  
• Sidre tâvûsuna benzer müntehâ kaddinde kim
• Müşg-i terden açtı şehper kâkül-i müşgîn-i dôst (Ahmed Paşa).
• 
  
• Aç bu şehbâzm gözünü ki göresin uçmağı
• Billah uçmak mı umarsın hizmet-i tavustan  Kadı Burhaneddîn
• 
  
• Bir cins usûl ile hareket et ki şîvesi
• Âşüfte-i hırâm ede tâvûs-ı cenneti (Sâbit)
• 
  
• Çok zamandır olalı râh-ı cinandan güm-râh
• Muztariptir bulamaz kendüye rehber tâvûs (Kılıççızâde İshak Çelebi)

KAYNAKÇA

• ^{[1] https://www.etimolojiturkce.com/kelime/tavus}
• ^{[2] https://tr.wikipedia.org/wiki/Melek_Tavus}
• ^{[3] Tori, Bir Kürt Düşüncesi Yezidilik ve Yezidiler, 53 / TORİ, Yezidilik ve Yezidiler, Berfin Yayınları, İstanbul, 2000}
• ^{[4] Başak Çoraklı, Çini ve Seramiklerde Tavus Kuşu Figürü, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/757663}
• ^{[5] ÇORUHLU, Yaşar, Türk Mitolojisinin ABC’si, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 1999. s.177}
• ^{[6] ÖMÜR CEYLAN, https://islamansiklopedisi.org.tr/tavus}
• ^{[7] Başak Çoraklı, Çini ve Seramiklerde Tavus Kuşu Figürü, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/757663}
• ^{[8] İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, s. 456}
• ^{[9] ÖMÜR CEYLAN, https://islamansiklopedisi.org.tr/tavus}