Tıbâk Kökeni Anlamları Tıbâk ve Tezat Sanatı
Tıbâk Nedir
Osmanlıca yazılışı: Tıbâk : ﻃﺒﺎﻕ
Tıbâk sözcüğü Arapça kökenlidir ve Arapçada örtüşme, uyma, üstüste binme anlamlarında sözcükler üretilen “ tbk “ طبق kökünden gelir. Bu nedenle tabak, tabakat,mutabakat, intibak sözcükleri ile de aynı kökene dayanır.
Aralarında anlamca karşıtlık, tezat bulunan iki öğenin bir sözde, bir dizede veya beyitte bir araya getirilmesi anlamında bedî' terimidir. “ Aralarında gerek tezâd, gerekse diğer sûretle tekâbül bulunan diğer şeyleri bir arada bulundurmak sanatı” [1], “Aralarında tezat veya uygunluk bulunan kelimeleri bir arada kullanma” [2] olarak da tarif edilir.
Tıbâk tezat sanatının dallarından biridir. ( bkz Tezâd Kökeni Anlamları Tezat Sanatı ve Örnekleri ) “Eski edebiyatçılar tezat sanatını kullanmaktan dolayı ortaya çıkan amacı ve anlam uygunluğundan dolayı “mukābele, mutâbakat ve tıbâk” sözcüklerini “ zıddını da düşünerek sağlanan uygunluk “ mantığından hareketle tezad sanatı ile eş anlamlı olarak görmüşlerdir.”[3] Tıbâkın birinci türüne tezat ikinci türüne ise mukabele denmiştir. Tıbâk sanatına mutabakat da denmiştir. [4]
Tıbâk, tezat ile eş anlamı olarak kullanılan ve belagat ilminde özel bir öneme sahip bir söz sanatıdır. “ Bu sanat muhatap üzerinde heyecan uyandırır. Asıl kastedilen manaya vurgu yapar. Her ne kadar belâgat kitaplarında “manayı güzelleştiren sanatlar” arasında zikredilse de lafza da ayrı bir güzellik verir. [5] “
Tezattı veya tıbâk sanatı, karşıt anlamları olan kavramların her iki tarafını da kullanıp, mananın daha iyi anlaşılmasını ve zihinde kalıcı olmasını sağlayan, manayı zihinde netleştiren bir sanat olmaktadır.
Örnekler
Eden vuslât deminde fikr-i hicrân ağlasın gülsün
Dökenler eşk-i şâdî böyle her an ağlasın gülsün
Lebi, can tâzeler; bimâr, çeşm-i cân alır Cevdet
O şûhâ dil veren dil- haste her an ağlasın gülsün[6] Cevdet Paşa
Meyhâne mukassi görünür taşradan ammâ
Bir başka ferah başka letâfet var içinde Nedim
Aşk derdiyle hoşem elçek ilacımdan tabib
Kılma derman ki helâkim zehri dermanındadır. Fuzuli
Dilde safâ-yi aşkın dîde gamınla pür nem
Bir evde ayş ü şâdi bir evde ye’s ü mâtem
[1] Tahir’ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun, 1973, s 175
[2] https://www.lugatim.com/s/t%C4%B1bak
[3] https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/tezad-kokeni-anlamlari-tezat-sanati-ve-ornekleri/152648
[4] Tahir’ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun, 1973, s 175
[5] Şerif Ahmet ÇELİK, Hüseyin YAŞAR, Belâgat İlminde Tıbâk (Tezat) Sanatı: Mâide Sûresi Örneği*, İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Cilt 6 Sayı 1 Haziran 2021 ss 66-97
[6] Tahir’ül Mevlevi, Edebiyat Lüğati, Enderun, 1973, s 175
