Türk Dilinin Lehçeleri

TÜRK LEHÇELERİ:

Türkî diller TDK'nın adlandırmasıyla Türk lehçeleri olarak bilinene; Doğu Avrupa'dan Sibirya ve Çin'in batısına dek uzanan bir alanda ana dil olarak 175 milyon kişi tarafından, ikinci dil olarak konuşanlar da sayılırsa yaklaşık 200 milyon[kaynak belirtilmeli] kişi tarafından konuşulan, birbirleri ile çok yakın akraba olan ve 40 ayrı yazı diline bölünen bir dil grubu tanımlanır. Türk dilleri dünyada en fazla konuşulan diller arasında 5.dir. Türkiye Türkçesi ise dünyada 15. sıradadır.

Türk dilleri Ural- Altay dilleri ailesinden Altay koluna aittir. En çok konuşulan lehçesi  Türkiye Türkçesidir. Ardından Özbekçe, Azerice, Uygurca, Kazakça, Tatarca gelmektedir.

Edebi mahsullerin yazı dili haline gelmeye başladığı ms 8. yy dan bu tarafa Türkçenin önce Coğrafi ve kültürel etmenler bu ayrılmada rol oynar. Lehçelerde, ses, şekil ve kelime ayrılıkları çok büyüktür. Bazı dilciler, büyük ayrılıklarda lehçeyi başka bir dil olarak kabul etmeyi de önerirler. Çuvaşça ve Yakutça, Türkçenin lehçeleridir. Yakutlar, Sibirya'nın kuzeyinde otururlar, Şamanist ve Ortodoks’turlar. Çuvaşlar ise Volga'nın iki kolunun kesiştiği bölgededirler ve Ortodoks dinindedirler.

Tüm Türkî dillerinin sesbilim, sözdizimi ve şekil bilgisi neredeyse aynıdır. Yalnızca Çuvaşça, Halaçça ve Yakutça ile Dolganca gibi Sibirya Türk dilleri bu noktalarda farklıdır. Bunun yanında komşu ülkelerin sınırlarında kaynaşmadan ileri gelen ve bazen dil gruplarının sınırlarını da aşan lehçeler bulunur.

Türkî dilleri birbirlerini anlayabilen dillerden oluşan gruplara ayrılır. En büyük grup Türkiye Türkçesi, Azerice ve Türkmenceyi içine alan Oğuz grubudur. Diğer gruplar, Uygur, Kıpçak, Ogur, Sibirya ve Argu gruplarıdır. Aynı grubun içinde yer alan dillerin arasındaki fark bir lehçe farkı kadardır, ancak iki farklı gruba ait dilin arasında anlaşabilirliği zorlaştıran ya da imkânsız kılan gramer farkları vardır. Buna rağmen tüm dillerde neredeyse hep aynı kalan birçok sözcük bulunabilir.

Çoğu Altay dillerinde olduğu gibi Türkî dillerde de büyük ve küçük ses uyumu vardır (Özbekçe hariç), yazımda sözcükler son ekler alarak uzarlar ve tümce yapısı özne-nesne-yüklem sırasıyla oluşturulur. Kazakça örnek:

jaz (yaz)
jaz.u (yazı)
jaz.u.şı (yazıcı/yazar)
jaz.u.şı.lar (yazıcılar)
jaz.u.şı.lar.ım (yazıcılarım)
jaz.u.şı.lar.ım.ız (yazıcılarımız)
jaz.u.şı.lar.ım.ız.da (yazıcılarımızda)
jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı (yazıcılarımızdaki)
jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar (yazıcılarımızdakiler)
jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar.dan (yazıcılarımızdakiler

Türkçe ve Diğer Türk Lehçeleri Örnek

Türkiye Türkçesi:

Yakında bakkal var mı? Bana bakkaldan ekmek getirir misin? Bir kilo şeker istiyorum. Yarım kilo yemeklik yağ verin. Unun kilosu kaça?
Azeri Türkçesi:
Bu yahınlarda erzag dükkânı var mı? Dükkândan mene cörek getirersiniz mi? Hahis edirem bir kilo gend verin. Yarım kilo kere yağı istiyrem. Unun kilosu neceyedir?

Türkmen Türkçesi:
Golayda bakgal bar mı? Manga bakgaldan cörek getirip bilersing mi? Bir kilo seker isteyerin. Yarım kilo iymeklik yağ bering. Uning kilosı nece?

Özbek Türkçesi:
Yakında bakkal barı mı? Mange bakkaldan nan alıp gelesiz mi? Bir kilo şeker isteymen. Yarım kilo avkatlık yag bering. Unyng kilosu kanca?

Uygur Turkcesi:
Yakinda bakkal dukini barmu? Bakkalga berip manga nan ekilip biremsiz? Bir kilo seker isteymen. Yerim kilo tamaklik may bering. Uning kilosu kance?

Kırgız Türkçesi:
Cakın aynalada dukon barbı? Maga dukondon nan alıp kelesiz bi? Bir kilogram kant beringiz. Carım kilogram margarin bering. Undun kilogrami kanca?

Kazak Türkçesi:
Cakın cerde duken bar ma? Magan dukkennen bir nan alıp kekesing be? Bir kilogram kant kerek. Cartı kilogram tamak pisiratın may beringiz. Uning kilogramı kansa aksa?

Tatar Türkçesi:
Yakında kibit bar mı? Minga kibitten ipiy ipiy almassız mı? Ber kilo şeker alırga tılım. Yartı kilo usimlik mayi birigiz. Unning kilosi nice sum tura?


Örnek:
TürkiyeTürkçesi : "Gelmek" kelimesi;
Azeri Türkçesinde: Galmak,
Kazak Türçesinde : Kelüv,
Özbek Türkçesinde : Kelmak
Uygur Türkçesinde kalmak


Cümle yapısı

( Alıntı: https://www.turkceciler.com/lehce-sive-agizdil-nedir.html)

Türkiye Türkçesi       Yeni Yılınız Kutlu Olsun.
Gagavuzca       Yeni yılınızı kutlerim.
Karaimce       Sizni yanhı yıl bıla kutleymın.
Azerice (Azerbaycan) Yeni iliniz mübarek olsun.
Azerice (İran)     Teze iliniz mübarek.
Irak Türkçesi (Irak) Y'engi iliwiz mübarak olsun.
Türkmence     Taze yylynyz gutly bolsun.
Özbekçe                  Yangi yilingiz kutli bo'lsin.
Uygurca                  Yengi yılıngızğa mübarek bolsun.
Kazakça                 Janga jılıngız kuttı bolsın
Karaçayca     Cangngı cılığıznı alğışlayma.
Balkarca                  Cangngı cılığıznı alğışlayma.
Nogayca                  Yana yılınız men.
Karakalpakça     Canga cılıngız kuttı bolsın.
Kırgızca                  Cangı cılıngız kuttu bolsun.
Tatarca                  Sezne yanga yıl belen tebrik item.
Kırım Tatarcası     Yanı ılınız kaırlı (mubarek) olsun.
Moldova-Romanya Tatarcası     Ceni cılınız kutlu bolsun.
Başkırtça     Hezze yangı yıl menen kotlayım.
Kumukça                 Yangı yılıgız kutlu bolsun.
Hakasça                 Naa çılnang alğıstapçam (-alkış) şirerni.
Tuvaca                 Caa çıl-bile bayır çedirip or men.
Hakasça                 Naa çılnang alğıstapçam şirerni.
Altayca                 Slerdi cangı cılla utkup turum.
Şorca                 Naa çıl çakşı polzun.
Yakutça                 Ehigini şanga cılınan eğerdeliibin.
Çuvaşça                 Sene sul yaçepe salamlatap.

EskiTürkçe TürkiyeTürkçesi  Azerice  Türkmence  Tatarca   Kazakça  Özbekçe  Uygurca
ana ------- anne/ana ------ana -----ene  -----  ana  ---- ana ----   ona  ---  ana
burun    ----burun    -------burun  -- burun---    borın ---  murιn--    burun--   burun
qol  ------- kol ---------   qol  ----   gol  ------ qul  -----  qol ----   qo‘l   ----kol
yol ---------yol ---------   yol -----  ýol ------  yul  ----- jol -----   yo‘l ---   yol
semiz -----   semiz ------   semiz --   semiz ---   simez --   semiz --  semiz -- semiz
topraq ---   toprak ------   torpaq --  topraq--   tufraq ----topıraq---tuproq -- tupraq
qan    - ----kan  ---------  qan -----  gan  --- --qan   ----qan ----  qon  ---  qan
kül ------ -  kül   ---------- kül ------  kül ----   köl ----   kül ----   kul  ----  kül
sub ------   su   ---------- su   ----- suw -----  su ---   suw   ---- suv ---   su
aq -------   ak  ----------  ağ ------  ak  -----  aq -----  aq -----   oq  ----  aq
qara  -----  kara   -------- qara ---   gara  ----  qara --   qara ---   qora  --  qara
qızıl-----    kızıl  -----  ----qızıl   ----- qyzyl  ---  qızıl   -- qızıl  ---  qizil  ---  qizil
kök   ------ gök ---------   göy ---   gök  -----  kük   ---- kök  ----  ko‘k --   kök

TÜRKÇENİN LEHÇELERİNİ BELİRLEMEK İÇİN SEÇİLEN KRİTERLER

Üstteki sınıflandırmada coğrafi dağılımın yanı sıra geleneksel dil biliminin kriterleri de dikkate alınmıştır:
Ogur dil grubundaki /-r/ yerine /-z/ kullanılması, bu dil grubunu diğerlerinden ayırır.
Sibirya-Türkî dillerini diğerlerinden farkına bir örnek: Tuvaca dilinde "adak", Yakutça "atah" diğerlerinde ise "ayak" denir. Yalnızca Halaç dilinde "hadak" denir.
Oğuz dil grubu diğerlerinden sonek başlatan /G/'nin eksik olmasıyla ayrılır. Örnek: "kalan" (kalmak), diğer Türkî dillerinde "kalGan"; "bulanmak", diğerlerinde "bulGanmak".
Sonekin sonuna eklenen /G/ güneydoğu Türkî grubunu kuzeybatı grubundan ayırır: Uygurca "taglik" ama Tatarca "tawlı" – (dağlık).

FAYDALANILAN KAYNAKLAR

1. https://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk_dilleri

2. Prof. Dr. Talat TEKİN TÜRK DİLLERİ AİLESİ,https://www.dilimiz.com/dil/turkdiliailesi.htm

3. https://www.bilgidenizi.net/edebiyat/16515-lehce-nedir.html

4. https://edebiyatvesanatakademisi.com/post/lehce-sive-ve-agiz-nedir-turkcede-sive-ve-agizlar/114173

5. Yavuz TANYERİ,https://www.bilgicik.com/yazi/lehce-sive-ve-agız)